जेम्स वेब टेलिस्कोपले तयार गर्‍यो सुदूर ग्रहको वायुमण्डलको थ्रीडी नक्सा, ग्रहहरुलाई बुझ्न अझ सहज हुने

काठमाडौं ।

वैज्ञानिकहरूले पहिलोपटक सुदूर ग्रहको वायुमण्डलको त्रिआयामिक (थ्रीडी) नक्सा तयार गरेका छन्।

जेम्स वेब टेलिस्कोप (जेडब्लूएसटी) बाट प्राप्त तथ्यांक र ‘इक्लिप्स म्यापिङ’ नामक प्रविधिको प्रयोग गरेर अनुसन्धानकर्ताहरूले पृथ्वीबाट करिब ४०० प्रकाश वर्ष टाढा रहेको ग्यास जायन्ट ग्रह वास्प-१८बी को वायुमण्डलमा फरक–फरक तापक्रम क्षेत्रहरू पत्ता लगाएका छन्।

अक्टोबर २८ मा ‘नेचर एस्ट्रोनोमी’ पत्रिकामा प्रकाशित अध्ययनअनुसार, यही प्रविधिले अब अन्य टाढा रहेका ग्रहहरूको तापक्रम र बादल संरचना नक्साङ्कन गर्न पनि सहयोग पुर्‍याउनेछ।

जेम्स वेब टेलिस्कोप र इक्लिप्स म्यापिङ

“इक्लिप्स म्यापिङले हामीलाई ती ग्रहहरू हेर्न अनुमति दिन्छ जुन प्रत्यक्ष देखिँदैनन्, किनभने ती ग्रहका वरिपरि रहेका तारा निकै चम्किला हुन्छन्,” अनुसन्धानका सह–लेखक तथा कर्नेल विश्वविद्यालयमा एक्सोप्लानेटहरूको अध्ययन गर्ने र्यान चलनरले भने। “यो प्रविधिका साथ, हामी हाम्रो सौर्यमण्डलका ग्रहझैँ अन्य ग्रहहरूलाई पनि बुझ्न थाल्न सक्छौं।”

लाइभसाइन्सका अनुसार वास्प-१८बी ग्रह बृहस्पतिभन्दा करिब १० गुणा ठूलो छ र त्यसको एक वर्ष केवल २३ घण्टाको हुन्छ। यो आफ्नो तारासँग ज्वारीय रूपमा ‘लक’ भएको ग्रह हो, जसमा ग्रहको एक भाग सधैं ताराको दिशामा रहन्छ र अर्को भाग सधैं अँध्यारो रहन्छ।

ग्रह आफ्नो तारामागि लुक्न थाल्दा, ताराले ग्रहले परावर्तित गरेको प्रकाश क्रमशः कम गर्न थाल्छ। यही परिवर्तनको आधारमा ‘इक्लिप्स म्यापिङ’ प्रविधिले ग्रहको प्रकाशमा आउने परिवर्तन मापन गर्छ र त्यसबाट वायुमण्डलका विभिन्न क्षेत्र र उचाइमा तापक्रम पत्ता लगाउन सकिन्छ। “तपाईं ग्रहको सानो भागहरू हराउँदै र फेरि देखा पर्दै गरेको हेर्न खोज्दै हुनुहुन्छ, जुन अत्यन्त चुनौतीपूर्ण काम हो,” चलनरले भने।

नयाँ अध्ययनमा वैज्ञानिकहरूले पहिलेको दुई–आयामिक तापक्रम नक्साको आधारमा विभिन्न तरङ्गलम्बाइको प्रकाश प्रयोग गरी अझ विस्तृत थ्रीडी नक्सा तयार गरेका हुन्।

उदाहरणका लागि, पानीले सोस्ने तरङ्गलम्बाईको डाटा प्रयोग गरेर ग्रहको माथिल्लो, भिजेको वायुमण्डलको नक्सा तयार गरिएको हो। पानीले नसोस्ने तरङ्गलम्बाईहरू वायुमण्डलको तल्लो तहसम्म पुग्ने भएकाले जेडब्लूएसटीले विभिन्न उचाइका तहहरू छुट्टाछुट्टै अध्ययन गर्न सकेको हो।

वैज्ञानिकहरूले ग्रहको दिनपक्षमा दुई छुट्टाछुट्टै तापक्रम क्षेत्र पत्ता लगाएका छन्। ताराको सीधामा पर्ने क्षेत्रमा अत्यन्त तातो वृत्ताकार भाग (हटस्पट) छ, र त्यसको वरिपरि ग्रहको किनारासम्म फैलिएको चिसो घेरो छ। यसले ग्रहको वायुमण्डलीय हावा ताराबाट आएको ताप समान रूपमा बाँड्न नसकेको जनाउँछ।

अनुसन्धानकर्ताहरूले ‘हटस्पट’ क्षेत्रमा ग्रहको औसतभन्दा कम पानी पाएका छन्। यसले त्यहाँको तापक्रम यति बढी भएको जनाउँछ कि वायुमण्डलमा रहेका पानीका अणुहरू फुट्न थाल्छन्।

“हामीलाई लाग्छ, ग्रहको त्यो भाग यति तातो छ कि पानी फुट्न थालिसकेको छ,” चलनरले भने। “यो कुरा पहिले सैद्धान्तिक रूपमा अनुमान गरिएको थियो, तर वास्तविक अवलोकनबाट देख्नु निकै रोमाञ्चक छ।”

जेम्स वेब टेलिस्कोप मार्फत थप मापनहरूले वास्प-१८बी को वायुमण्डलीय नक्सालाई अझ स्पष्ट बनाउन र यस्तै अन्य ग्यास जायन्ट ग्रहहरूको अध्ययन गर्न वैज्ञानिकलाई सहयोग पुर्‍याउनेछन्।

“यो नयाँ प्रविधि जेम्स वेब टेलिस्कोपले हेर्न सक्ने धेरै ग्रहहरूमा लागू गर्न सकिनेछ,” चलनरले भने। “अब हामी एक्सोप्लानेटहरूलाई ३डी रूपमा बुझ्न सुरु गर्न सक्छौं, जुन साँच्चै उत्साहजनक कुरा हो।”