रकेट प्रक्षेपण र स्याटलाइट जल्दा हुने प्रदूषणले अर्को वातावरणीय ‘संकट’ निम्त्याउन सक्ने- रिपोर्ट

काठमाडौं ।

रकेट प्रक्षेपण र पृथ्वीको वायुमण्डलमा जलेर नष्ट हुने स्याटेलाइटहरूको बढ्दो संख्याले विश्वको अर्को ठूलो वातावरणीय संकट निम्त्याउन सक्ने सम्भावना छ। विशेषज्ञहरू यो नयाँ खतरालाई बुझ्न दौडिरहेका छन्, ताकि यो समस्या बिग्रिनुअघि समाधान गर्न सकियोस्।

अन्तरिक्ष उद्योग तीव्र गतिमा विस्तार हुँदैछ। स्टाटिस्टाका अनुसार विगत १५ वर्षमा प्रक्षेपित हुने रकेटहरूको संख्या तीनगुणाले बढेको छ, र पृथ्वीको परिक्रमा गर्ने स्याटेलाइटहरूको संख्या दशगुणाले वृद्धि भएको छ।

पुराना स्याटेलाइटहरू र रकेटका अंशहरू जस्तै अन्तरिक्ष फोहोर पृथ्वीमा पुन: प्रवेश गरी वायुमण्डलमा जल्नेको संख्या पछिल्लो १० वर्षमा दोब्बर भएको छ। विशेषज्ञहरूका अनुसार अब प्रत्येक वर्ष सयौं टन पुरानो अन्तरिक्ष फोहोर वायुमण्डलमा बाष्पीकृत हुने स्पेस डटकमले उल्लेख गरेको छ।

यो त शुरूवात मात्रै हो किनकि अन्तर्राष्ट्रिय दूरसञ्चार संघसँग १० लाख स्याटेलाइटहरूको स्पेक्ट्रमको लागि आवेदन परेको छ। यद्यपि ती सबै योजनाहरू पूरा नहुन सक्छन्। विशेषज्ञहरूले यस दशकको अन्त्यसम्ममा लगभग १००,००० अन्तरिक्ष यान पृथ्वीको वरिपरि परिक्रमा गर्ने अनुमान गरेका छन्।

तीमध्ये अधिकांश स्पेसएक्सको स्टारलिंकजस्ता मेगाकन्स्टेलेशन परियोजनाहरू अन्तर्गत हुनेछन्। यसबेलासम्म, हरेक वर्ष वायुमण्डलमा जल्ने अन्तरिक्ष फोहोरको मात्रा ३,३०० टन (३,००० मेट्रिक टन) भन्दा बढी पुग्न सक्ने अपेक्षा गरिएको छ।

आजकल प्रयोग हुने अधिकांश रकेटहरू जीवाश्म इन्धनमा चल्छन् र कालो धुवाँ (ध्वाँसो) उत्पन्न गर्छन्, जसले ताप  सोस्छ र पृथ्वीको वायुमण्डलको माथिल्लो तहमा तापमान वृद्धि गर्न सक्छ। स्याटेलाइटहरूको वायुमण्डलीय जलनले एल्युमिनियम अक्साइडहरू उत्पादन गर्छ, जसले पनि ग्रहको तापीय सन्तुलनमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ।

यी दुवै प्रकारका उत्सर्जनहरूले ओजोन तहलाई नष्ट गर्ने सम्भावना राख्छन्, जुन पृथ्वीलाई हानिकारक पराबैजनी (अल्ट्राभायोलेट) विकिरणबाट जोगाउँछ।

जुनमा जियोफिजिकल रिसर्च लेटर्स पत्रिकामा प्रकाशित एक अध्ययनले वायुमण्डलका दुई तहहरू मेसोस्फियर र स्ट्राटोस्फियरमा एल्युमिनियम अक्साइडको मात्रा आउँदा दशकहरूमा ६५०% ले वृद्धि हुनसक्ने निष्कर्ष निकालेको छ जुन पुनःप्रवेश गर्ने अन्तरिक्ष फोहोरको कारण हो। यस्तो वृद्धि “ओजोनको सम्भावित महत्वपूर्ण” ह्रास गराउन सक्छ, अध्ययनले ठहर गरेको छ।

अमेरिकी राष्ट्रिय महासागरीय र वायुमण्डलीय प्रशासन (एनओएए) को एउटा टोलीले एक वर्ष पहिले प्रकाशित गरेकोअर्को अध्ययनले रकेट प्रक्षेपणको वृद्धि ओजोन ह्रासमा समान प्रभाव पार्न सक्छ भनी निष्कर्ष निकालेको छ।

स्पेस डटकमका अनुसार जनवरीमा फ्लोरिडामा भएको अमेरिकन इन्स्टिच्युट अफ एरोनौटिक्स एन्ड एस्ट्रोनौटिक्सको सम्मेलनमा प्रस्तुत गरिएको एनओएएद्वारा गरिएको अर्को अध्ययनले स्ट्राटोस्फियरमा एल्युमिनियम अक्साइडहरूको वृद्धिले “महत्त्वपूर्ण तापमान असंगतता” निम्त्याउन सक्ने पत्ता लगाएको छ।

अन्य अनुसन्धानकर्ताहरूले स्याटेलाइट पुनःप्रवेशका कारण स्ट्राटोस्फियरमा बन्ने धातु खरानीको तह पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रमा अवरोध उत्पन्न गर्न सक्ने बताएका छन्। स्याटेलाइट धूलोले चुम्बकीय क्षेत्रलाई कमजोर पार्न सक्छ, जसले गर्दा थप हानिकारक ब्रह्माण्डीय विकिरण पृथ्वीको सतहसम्म आइपुग्न सक्ने सम्भावना देखिन्छ।

रकेट प्रक्षेपण र पुनःप्रवेश गर्ने स्याटेलाइटहरूले वायुमण्डलको उच्च तहमा हावाको प्रदूषण उत्पन्न गर्छन्, जहाँ जमिन-आधारित प्रदूषकहरूको पहुँच हुँदैन। यहाँसम्म कि विमानहरूका उत्सर्जनहरू पनि ट्रोपोस्फियरमा सीमित हुन्छन् जबकि रकेटहरूले वायुमण्डलको स्तम्भभरि आफ्नो उत्सर्जन फैलाउँछन्।

इम्पेरियल कलेज लण्डनका एरोस्पेस दिगोपन अनुसन्धानकर्ता सेबास्टियन इस्टह्यामले रकेटको उच्च-उचाइमा हुने हावाको प्रदूषण “अध्ययन नगरिएको क्षेत्र” भएको स्पेस डटकमलाई बताए। उनले भने, “हाम्रो उत्सर्जनको परिणामबारेको बुझाइ सतहबाट टाढा जाँदा घट्छ।”

उच्च उचाइमा प्रदूषण कणहरू लामो समयसम्म वायुमण्डलमा रहन्छन्, जसले गर्दा उनीहरूले अझ बढी हानि गर्न सक्छन्, तर यो कति हानिकारक हुन सक्छ भन्ने कुरा अझै अज्ञात छ।

त्यस्तै पुनःप्रवेश गर्ने स्याटेलाइटहरूको खरानी पनि पृथ्वीको माथिल्लो भागमा जम्मा हुन्छ। युनिभर्सिटी अफ साउद्ह्याम्प्टनका एस्ट्रोनौटिक्स एसोसिएट प्रोफेसर मिङ्क्वान किमका अनुसार, स्याटेलाइटहरूको अधिकांश भाग ३७ माइलदेखि ५० माइलको उचाइमा (६० देखि ८० किलोमिटर) जल्छ।

उनले युकेको स्पेस एजेन्सीद्वारा आर्थिक सहयोग गरिएको एउटा अन्तर्राष्ट्रिय परियोजनाको नेतृत्व गरिरहेका छन् जसले स्याटेलाइट पुनःप्रवेशका कारण हुने वातावरणीय खतराहरूको मूल्याङ्कन गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

किमका अनुसार स्याटेलाइटहरूलाई तल्लो उचाइमा जलाएर ती कणहरूको वायुमण्डलमा रहने समय घटाउन सकिन्छ। “यदि हामी यसलाई २० देखि ३० किलोमिटर (१२ देखि १८ माइल) उचाइमा जलाउँछौं भने, उत्पन्न हुने धातु अक्साइड अन्ततः जमिनमा खस्नेछ,” उनले भने।

तर रकेट उडान र स्याटेलाइट प्रदूषणको वातावरणीय प्रभावबारे अनुसन्धान अझै प्रारम्भिक चरणमा रहेको उनले बताए। अन्तरिक्ष उद्योगले समय खेर फाल्न नसक्ने तथ्यमा उनले जोड दिए।

पुनःप्रवेश गर्ने स्याटेलाइट र रकेट प्रक्षेपणहरूको संख्या बढ्ने अपेक्षासँगै संसारले छिट्टै अर्को वातावरणीय संकट सामना गर्न सक्नेछ। “यदि हामीले अहिले वा आउँदो पाँच वर्षमा कुनै कदम चालिएन भने, सायद ढिलो भइसक्नेछ,” किमले भने।