के नासाको पर्सिभेरन्स रोभरले मंगलमा प्राचीन जीवनको प्रमाण भेट्टायो? खोज अझै गहिरिँदै

काठमाडौं ।

फेब्रुअरी २०२१ देखि नासाको पर्सिभेरन्स रोभरले जेज़ेरो क्रेटर भनिने क्षेत्र अन्वेषण गरिरहेको छ, जुन अघिल्ला समयमा ताल भएको ठानिन्छ। यो क्षेत्र रातो ग्रहमा प्राचीन जीवनका प्रमाण खोज्न सबैभन्दा आशाजनक ठाउँ मानिन्छ र हालै यसबारे नयाँ अपडेट आएको छ।

सेप्टेम्बर १०, बुधबार प्रस्तुत गरिएको अध्ययनमा अनुसन्धानकर्ताहरूले पर्सेभेरेन्सले जेज़ेरो क्रेटरको पश्चिमी किनारमा रहेको “नेरेटभा भ्यालिस” नामक उपत्यकाको माटोयुक्त ढुंगामा चाखलाग्दा खनिज भेट्टाएको बताएका छन्।

“पृथ्वीमा यस किसिमका तत्त्वहरू अवसादमा देखिँदा प्रायः ती सूक्ष्मजीवहरूले जैविक पदार्थ प्रयोग गर्दा बनेका हुन्छन्,” न्यूयोर्कस्थित स्टोनी ब्रुक विश्वविद्यालयका ग्रह वैज्ञानिक तथा अध्ययनका प्रमुख लेखक जोएल हुरोविजले बुधबारको नासा पत्रकार सम्मेलनमा भने।

यसले के हामीले अन्ततः एलियनको प्रमाण पायौँ भन्ने हो त? त्यस्तो ठ्याक्कै होइन। लेखकहरूले खनिजको वास्तविक स्रोत पत्ता लगाउन थप अध्ययन आवश्यक रहेको र ती जीवनका सूचक (बायोसिग्नेचर) हुन वा अरू कुनै अकार्बनिक प्रक्रियाबाट बनेका हुन् भन्ने पुष्टि गर्न अझ अनुसन्धान गर्नुपर्ने बताएका छन्।

“हामीले यहाँ वर्णन गरिरहेको कुरा सम्भावित बायोसिग्नेचर हो, जुन कुनै जैविक स्रोत हुनसक्ने तत्व, अणु, पदार्थ वा संरचना हो। तर जीवनको उपस्थिति वा अनुपस्थिति पुष्टि गर्न अझ धेरै तथ्य र अध्ययन आवश्यक छ,” नासाको मुख्यालयमा मंगल अन्वेषण विभागका वरिष्ठ वैज्ञानिक लिण्डसे हायजले सम्मेलनमा भने।

जसरी भए पनि, यी फेला परेका तत्वहरूले मंगलमा कहिल्यै अति जटिल प्रतिक्रिया भएको देखाउँछन्—जैविक वा अजैविक—जसले मानिसहरूले खगोलशास्त्रको सुरुदेखि बुझ्न खोज्दै आएको ग्रहमा अझ नयाँ तह थपिदिएको छ।

विशेष विवरणमा जाने हो भने, पर्सेभेरेन्सले संकलन गरेका ती चाखलाग्दा खनिजहरू “ब्राइट एन्जल” नामक संरचनाभित्र फेला परेका हुन्। यस संरचनाभित्रको एउटा ढुंगा, जसलाई “चेयावा फल्स” भनिन्छ, वैज्ञानिकहरूको विशेष चासोको विषय बनेको छ।

स्पेस डटकमका अनुसार चेयावा फल्स सार्वजनिक भएपछि यसमा देखिएका “खसखसका दाना” र “चितुवाका दाग” जस्ता बिन्दुहरूले संसारभर शीर्षक बनेका थिए।

यी मिलिमिटर आकारका टोकाहरू वरिपरि कालो घेराले घेरेका छन् जसमा फलाम र फस्फेट पाइएका छन्। पृथ्वीमा यी पदार्थहरू प्रायः सूक्ष्मजीवले उत्पन्न गरेका रासायनिक प्रक्रियाबाट बन्ने गर्छन्।

“यी दागहरू ठूलो आश्चर्य हुन्,” अष्ट्रेलियाको क्विन्सल्याण्ड प्राविधिक विश्वविद्यालयका खगोलजीव विज्ञ तथा पर्सिभेरन्स वैज्ञानिक टोलीका सदस्य डेभिड फ्लानेरीले भने। “पृथ्वीमा यस्ता ढुंगाका संरचनाहरू प्रायः सतह मुनि बस्ने सूक्ष्मजीवहरूको जीवाश्म रेकर्डसँग सम्बन्धित हुन्छन्।”

“हामीले यो ढुंगामा निकै सुक्ष्म तहका रातो माटोयुक्त पत्थर देख्यौँ जसमा यी अद्भुत बनावटहरू थिए,” हुरोविजले भने। “यी बनावटहरूले हामीलाई यी ढुंगामा केही विशेष रासायनिक प्रतिक्रिया भएको देखाउँछन्, जुन तिनीहरू जम्मा भइरहेका समयमा नै भएको थियो।”

यसपछि पर्सिभेरन्सले चेयावा फल्स र ब्राइट एन्जलसँग सम्बन्धित अन्य नमूनाहरूलाई अझ नजिकबाट परीक्षण गर्‍यो। जुलाई २१, २०२४ मा रोभरले चेयावा फल्समा ड्रिल गरी नमूना संकलन गर्‍यो। पर्सिभेरन्सले संकलन गरेको २५औँ नमूना “सफायर क्यान्योन” नाम दिइएको छ।

“म सफायर क्यान्योन नमूनालाई रहस्यमय भन्छु,” पर्सिभेरन्सका अनुसन्धान वैज्ञानिक मोर्गन केबलले अप्रिल १० मा नासाले सार्वजनिक गरेको भिडियोमा भने। “हामीले देखेका संकेतहरूले यहाँ रसायनशास्त्रीय प्रतिक्रिया भएको देखाउँछन्, सम्भवतः कार्बनिक पदार्थ संलग्न भएर—तर यसको अर्थ के हो? जीवन संलग्न थियो कि जीवनबाहेक अरू प्रक्रियाले यसलाई उत्पन्न गर्‍यो?”

त्यही क्रममा कथा रोकिएको थियो। तर नयाँ अध्ययनले ल्याएको नयाँ पाटो भनेको ब्राइट एन्जल क्षेत्रमा गरिएको विस्तृत विश्लेषण हो। अनुसन्धानकर्ताहरूले पत्ता लगाएअनुसार यो शिलास्तर साँच्चिकै पृथ्वीबाहिर जीवनको प्रमाण खोज्ने यात्रामा महत्त्वपूर्ण संकेत हुनसक्छ।

नतिजाबारे प्रकाशित विवरणअनुसार टोलीले “आइरन
फस्फेट र आइरन सल्फाइडले भरिएका साना गाँठा र दागहरू” पहिचान गरेको छ। यी विशेषता जैविक कार्बनसँग सम्बन्धित छन् र माटो जम्मा भएपछि कम तापक्रममा बनेका देखिन्छन्।

मुख्य कुरा भनेको “रेडक्स” प्रतिक्रिया भएको सम्भावना हो। रेडक्स प्रतिक्रिया भन्नाले दुई पदार्थबीच इलेक्ट्रोन आदानप्रदान हुने रासायनिक प्रक्रिया हो, जसमा एउटा पदार्थ अक्सिडाइज्ड हुन्छ भने अर्को पदार्थ रिड्युस्ड हुन्छ।

“यो जैविक कार्बनले जमिन बनेपछि भएका रेडक्स प्रतिक्रियामा भाग लिएको देखिन्छ, जसले आइरन-फस्फेट र आइरन- सल्फाइड खनिजहरू बनाएको हो,” अध्ययनका लेखकहरूले लेखेका छन्।

“जेज़ेरो क्रेटरका माटोयुक्त ढुंगामा कार्बनिक यौगिकसँग सम्बन्धित घटेको आइरन- फस्फेट र सल्फाइड फेला पर्नु निकै रोचक खोज हो। यसले त्यहाँको जैविक सामग्री असामान्य रेडक्स प्रतिक्रियामा संलग्न भएको देखाउँछ,” क्यालिफोर्नियाको माउन्टेन भ्युभस्थित सेटी इन्स्टिच्युटकी ज्यानिस बिसप र म्यासाचुसेट्स विश्वविद्यालय, एमहर्स्टका मारियो पारेन्टेले लेखेको “न्युज एन्ड भ्यूज” लेखमा उल्लेख छ। यो लेख अध्ययन प्रकाशितसँगै छापिएको हो।

“पृथ्वीमा सूक्ष्मजीवहरूले प्रायः खनिजहरूसँग अन्तरक्रिया गर्छन् र अक्सिडाइज्ड सल्फर भएको सल्फेटलाई घटाएर सल्फाइड बनाउन देखिएका छन्। यस्ता प्रक्रिया अक्सिजनरहित, चिसो अंटार्कटिक तालहरूमा देखिएका छन्,” लेखमा भनिएको छ। “आज मंगलमा सूक्ष्मजीवहरूको प्रमाण छैन, तर यदि प्राचीन समयमा थिए भने, तिनीहरूले पनि जेज़ेरो क्रेटरजस्तो तालमा सल्फेटलाई सल्फाइडमा रूपान्तरण गरेका हुनसक्छन्।”

अनुसन्धान टोलीको अध्ययनमा प्रस्तुत अन्य केही नतिजाले पनि ब्राइट एन्जल क्षेत्रमा सम्भावित जीवनका सूचक हुनसक्ने आधारलाई बलियो बनाएको छ।

उदाहरणका लागि, नयाँ पत्ता लागेका हरियो-टोन भएका दागहरूमा “भिभियनाइट” नामक खनिज हुनसक्ने देखिएको छ, जसले मंगलमा भएका रेडक्स प्रतिक्रियाको बारेमा थप जानकारी दिन सक्छ।

तर अन्ततः एउटा ठूलो प्रश्न अझै खुला छ—पर्सिभेरन्सले संकलन गरेका नमूनामा जीवनको प्रमाण छ कि छैन भन्ने पुष्टि गर्न ती नमूना पृथ्वीमा फर्काउनैपर्ने हुन्छ। दुर्भाग्यवश, नासाको मंगल नमूना फर्काउने कार्यक्रम हाल बजेट अभाव, प्राथमिकताको फेरबदल र मिशनको जटिल योजनाका कारण अनिश्चित अवस्थामा छ।

यद्यपि वैज्ञानिकहरूले जोड दिएका छन्, १४ करोड माइल (२२५ मिलियन किलोमिटर) टाढा अवस्थित साना ढुंगाका नमूनालाई सीमित उपकरणले मात्र विश्लेषण गर्दा धेरै कुरा बुझ्न सकिँदैन।

“हामी अहिले रोभरले सतहमा गर्न सक्ने क्षमताको सीमा नजिक छौँ,” नासाको जेट प्रोपल्सन ल्याबोरेटरी, प्यासाडेनास्थित पर्सिभेरन्स परियोजना वैज्ञानिक केटी स्ट्याक मोर्गनले सम्मेलनमा भनिन्।

“रोभरको पेलोड जीवनका सम्भावित प्रमाणसम्म पुग्ने हिसाबले डिजाइन गरिएको थियो, बाँकी कथा भने पृथ्वीमा ल्याइएका उपकरणहरूले सुनाउने लक्ष्य थियो।”

“मंगलबाट फर्काइएका नमूनाको प्रयोगशाला विश्लेषणले पृथ्वीबाहिरका ग्रहमा जीवन अघिको र सम्भावित जीवनसम्बन्धी रसायनशास्त्रबारे पनि प्रकाश पार्न सक्छ,” न्युज एन्ड भ्यूजका लेखकहरूले लेखेका छन्।