के सौर्यमण्डलभरिमा ‘टेक्टोनिक प्लेट’ भएको एउटै ग्रह पृथ्वीमात्र हो? थाहा पाउनुस् तथ्य

काठमाडौं ।

प्लेट टेक्टोनिक्सले पृथ्वीका पहाडी श्रृंखलाहरू, भूकम्पहरू र महादेशहरूको दीर्घकालीन गतिलाई उत्पन्न गर्दछ, र यसले पृथ्वीमा जीवनका लागि उपयुक्त अवस्था पनि तयार गरेको हुन सक्छ। तर, हाम्रो सौर्यमण्डलमा अरू कुनै पनि खगोलीय पिण्डले हाल प्लेट टेक्टोनिक्स देखाउँदैनन्। हाम्रो पृथ्वी किन फरक छ?

“हामीलाई पक्का थाहा छैन,” पेन स्टेटका जियोडायनामिस्ट ब्राडफोर्ड फोलीले बताए। “मलाई लाग्छ यो आजसम्मको भूभौतिकीका सबैभन्दा जटिल र समाधान नगरिएका समस्यामध्ये एक मानिन्छ।”

पृथ्वीको लिथोस्फियर — यसको क्रस्ट र कडा माथिल्लो म्यान्टल — झन्डै १५ लगातार चल्ने प्लेटहरूमा विभाजित छ। यी प्लेटहरू सधैं सर्दै, एकअर्कासँग ठोक्किँदै र छुट्टिँदै रहन्छन्। वैज्ञानिकहरूले लिथोस्फियर कसरी प्लेटहरूमा विभाजित भयो भन्ने कुरा निश्चित रूपमा थाहा पाएका छैनन्, तर पृथ्वीको भूगर्भीय केही पक्षले प्लेट टेक्टोनिक्सको इन्जिन चलिरहेको सुनिश्चित गर्ने लाइभसाइन्सले उल्लेख गरेको छ।

‘प्लेट टेक्टोनिक्स कायम राख्न ग्रहको म्यान्टलमा कन्भेक्शन हुनु आवश्यक छ’, फोलीले भने। ‘चिसो र घना सतह सामग्री सबडक्शन जोनमा फेरी म्यान्टलमा फर्कन्छ, जहाँ एक प्लेट अर्कोको मुनि जान्छ, र नयाँ सामग्री प्लेटहरू छुट्टिने ठाउँमा माथि उठ्छ। कन्भेक्टिभ म्यान्टल नभइ प्लेटहरू सर्न पर्याप्त ऊर्जा हुने थिएन।’

‘तर केवल कन्भेक्शनले ग्रह वा चन्द्रमामा प्लेट टेक्टोनिक्स देखिन्छ भन्ने ग्यारेन्टी गर्दैन। लिथोस्फियर सुरूमै प्लेटहरूमा विभाजित हुने गरी पातलो र ती प्लेटहरू पछि म्यान्टलमा डुब्न सक्ने गरी घना हुनुपर्छ’, म्यासाचुसेट्सको व्हिटन कलेजका जियोलोजिस्ट जियोफ्री कोलिन्सले बताए।

टोरन्टो विश्वविद्यालयका भूभौतिक विज्ञ रस्सेल पिस्क्लीवेकका अनुसार प्लेटहरूको सिमानामा हुने अन्तरक्रिया र तरल पानीले पनि भूमिका खेल्न सक्छ। उनले भने, “जब हामी यी चट्टानहरूलाई जलयुक्त बनाउँछौं र तिनीहरू पृथ्वीभित्र जान्छन्, यसले ती चट्टानहरूलाई अझ सजिलो रूपमा सर्दै लुब्रिकेट गर्न मद्दत गर्छ। सबडक्शन जोनमा, जहाँ दुई प्लेटहरू एकअर्कासँग ठोक्किँदैछन्, हाम्रो तरल महासागरको कारणले हामीले त्यस लुब्रिकेन्ट थप्दैछौं, जसले प्लेट टेक्टोनिक्सलाई सहज बनाउँछ।”

यी सबै कारकहरूको संयोजनले आज पृथ्वी मात्र प्लेट टेक्टोनिक्स देखाउने ग्रह किन हो भन्ने कुरा स्पष्ट गर्न सक्छ। २०२२ मा कोलिन्स र उनका सहकर्मीहरूले गरेको अध्ययनले बृहस्पतिको हिउँले ढाकिएको चन्द्रमा यूरोपामा विगतमा “प्लेट-टेक्टोनिक-जस्तै” गतिविधि भएको देखाएको थियो।

चन्द्रमाको हिउँले बनेको खोलका केही भाग प्लेटहरूमा विभाजित भएर फैलिएका र ठोक्किएका थिए। हिउँ मुनिको तातो पानीले ती प्लेटहरूलाई तैराउन मद्दत गरेको हुन सक्छ, तर पानीभन्दा बरफ हलुका भएकाले ती प्लेटहरू पृथ्वीका प्लेटहरू जस्तै म्यान्टलमा डुब्न सकेनन्।

लाइभसाइन्सका अनुसार युरोपाको प्लेट-जस्तै व्यवहार चन्द्रमाको सम्पूर्ण सतहमा फैलिएको छैन। यसमा कोलिन्सले भने, “युरोपामा यो जताततै नभएर ठाउँ-ठाउँमा मात्र देखिन्छ, जस्तो कि यहाँ एउटा भाग छ, त्यहाँ अर्को भाग छ, तर बीचमा भने यस्तो केही देखिंदैन। अर्को कुरा, यो समय-समयमा मात्र सक्रिय हुन्छ, कहिलेकाहीं सुरु हुन्छ र कहिलेकाहीं बन्द हुन्छ।”

मङ्गलजस्ता अन्य ग्रहहरू “स्ट्याग्नेन्ट लिड” संरचना अपनाउँछन्। यी ग्रहहरूको म्यान्टलमा कन्भेक्शन हुन्छ, तर सतह प्लेटहरूमा विभाजित हुँदैन। फोलीले भने, “पृथ्वीमा जस्तो अलग-अलग प्लेटहरूमा विभाजित भएर ती प्लेटहरू म्यान्टलसँग चल्नुभन्दा, यस्तो ग्रहमा एउटै ठूलो प्लेट सम्पूर्ण ग्रहलाई ढाक्छ। यो मानौं यसको कन्भेक्टिभ म्यान्टलको माथि ढक्कन जस्तै छ।”

तर पृथ्वीको प्रणालीसँग तुलना गर्न प्लेट टेक्टोनिक्स देखाउने कुनै अन्य ग्रह नभएकाले, ग्रहमा प्लेट टेक्टोनिक्स विकास हुने ठ्याक्कै कारण थाहा पाउन गाह्रो रहेको फोलीको भनाई छ।

उनी भन्छन्, “यदि हाम्रो नजिकै सयौं चट्टानी ग्रहहरू हुन्थे, र विभिन्न अवस्थाहरू हेर्न सकिने हुन्थ्यो भने, हामीले सम्भवतः मुख्य कारकहरू पत्ता लगाउन सक्थ्यौं। तर एउटा मात्र ग्रहको आधारमा यो गर्न गाह्रो छ।”