जेम्सवेब टेलिस्कोपले पत्ता लगायो एउटा अनौठो एक्सोप्लानेट, के यसमा मानव जीवन सम्भव होला?

काठमाडौं ।

हालै जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपले पत्ता लगाएको एउटा नजिकको एलियन ग्रह यस प्रकारको पहिलो रहेको नयाँ अवलोकनहरूले संकेत गरेका छन्। यो ग्रह पृथ्वीबाट करिब १०० प्रकाश वर्ष टाढा रहेको छ र बाक्लो बाफले ढाकिएको छ।

यस ग्रहलाई ‘जीजे ९८२७ डी’ भनेर चिनिन्छ र यो पृथ्वीको आकारको लगभग दोब्बर छ, पृथ्वीभन्दा तीन गुणा बढी ठूलो छ, र यसको वायुमण्डल लगभग पुरै पानीको वाष्पले बनेको छ।

‘यस्तो ग्रह देखिएको यो पहिलो पटक हो’, यस अनुसन्धानका सदस्य र पूर्व मिशिगन विश्वविद्यालयका स्नातक विद्यार्थी, हाल विस्कोन्सिन-म्याडिसन विश्वविद्यालयमा रहेका एशन राउलले भने। “यो ग्रह मुख्य रूपमा तातो पानीको वाष्पले बनेको जस्तो देखिन्छ, जसलाई हामी ‘स्टीम वर्ल्ड’ भनेर बोलाइरहेका छौं। तर यो स्पष्ट छ कि यो ग्रहमा कम्तिमा पनि हामीलाई परिचित जीवनका प्रकारहरूलाई समर्थन गर्ने अवस्था छैन।”

खगोलविदहरूले लामो समयदेखि जीजे ९८२७ डी जस्ता ‘स्टीम वर्ल्डहरू’ को अस्तित्वको अडकल गरेका थिए, तर यो पहिलो पटक यस्तो ग्रह देखिएको हो।

राउलले उल्लेख गरेझैं, यो ग्रहले जीवनलाई समर्थन गर्न सम्भव छैन, तर यसले खगोलविदहरूलाई पृथ्वी र नेप्च्युनको आकारको बिचमा रहेका साना ग्रहहरूलाई अध्ययन गर्न मद्दत गर्न सक्छ, जसमा जीवन हुन सक्ने सम्भावना हुन्छ।

जीजे ९८२७ डी ग्रहको बाफयुक्त प्रकृति पत्ता लगाउने अध्ययनको नेतृत्व क्यारोलिन पियुलेट-घोराएबले मोन्ट्रियल विश्वविद्यालयको ट्रोटियर एक्सोप्लानेट्स अनुसन्धान संस्थानबाट गरेका थिए। उनीहरूले यो ग्रहको वायुमण्डलको बाफयुक्त प्रकृति पत्ता लगाउन ट्रान्समिशन स्पेक्ट्रोस्कोपी नामक प्रविधि प्रयोग गरेका स्पेस डट कमले उल्लेख गरेको छ।

ट्रान्समिशन स्पेक्ट्रोस्कोपीको सिद्धान्तले तत्वहरू र तीबाट बनेका रासायनिक पदार्थहरूले विशिष्ट विद्युतचुम्बकीय तरंगदैर्ध्यहरूमा प्रकाश सोस्छन् र उत्सर्जन गर्ने बताउँछ।

जब कुनै ताराबाट आएको प्रकाश ग्रहको वायुमण्डलबाट छिर्छ, त्यहाँका तत्वहरूले केही वेभलेन्थ सोस्छन्, जसले प्रकाशको स्पेक्ट्रममा “ग्याप” (खाली ठाउँ) बनाउँछ। यी ग्यापहरू विशिष्ट तत्व र अणुहरूको “फिंगरप्रिन्ट” हुन्, जसले वायुमण्डलमा तिनीहरूको उपस्थिति देखाउँछ।

स्पेस डटकमका अनुसार हालसम्म खगोलविदहरूले यो विधिबाट जाँचिएका अधिकांश एक्सोप्लानेटहरूमा हाइड्रोजन र हिलियम जस्ता हल्का तत्वहरूको प्रभुत्व भएको वायुमण्डल पाएका छन्, जुन बृहस्पति र शनि जस्ता सौर्यमण्डलका ग्यास जायण्टहरूमा पनि पाइएको छ। यी वायुमण्डलहरू पृथ्वीको जटिल वातावरणभन्दा निकै भिन्न छन्, र तिनमा जीवनलाई समर्थन गर्ने जस्तो वातावरणको कमी हुन्छ।

पियुलेट-घोराएबले भनेका छन्, “जीजे ९८२७ डी पहिलो ग्रह हो, जसको वायुमण्डलमा पृथ्वीको जस्तै भारी अणुहरू छन्। यो अध्ययनमा एक ठूलो कदम हो।”

यो ग्रह पहिलो पटक सन् २०१७ मा केप्लर स्पेस टेलिस्कोपले पत्ता लगाएको थियो। जीजे ९८२७ डी आफ्नो तारा (जीजे ९८२७) बाट केवल ५.२ मिलियन माइल (८.४ मिलियन किलोमिटर) पर रहेको छ, जुन पृथ्वी र सूर्यबीचको दूरीको करिब ६% हो। त्यसैले, यो ग्रहले आफ्नो तारालाई मात्र ६ पृथ्वी दिनमा एकपटक परिक्रमा गर्छ। यो तारा वरपर पत्ता लागेका तीन ग्रहमध्ये तेस्रो हो।

सन् २०२३ मा हबल स्पेस टेलिस्कोपले पहिलो पटक जीजे ९८२७ डी ग्रहको वायुमण्डलमा पानीको बाफको केही संकेत पत्ता लगाएको थियो। तर जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपको संवेदनशीलता र यसको नियर-इन्फ्रारेड इमेजर र स्लिटलेस स्पेक्ट्रोग्राफ (NIRISS) उपकरणले यो ग्रहमा पानीको बाफ मात्र होइन, यो ग्रह पानीको बाफमा डुबेको जस्तो अवस्थाको रहस्य उजागर गर्‍यो।

एशन राउलले भने, “यो एकदमै अवास्तविक क्षण थियो। हामी विशेष रूपमा पानीले बनेका संसारहरूको खोजी गरिरहेका थियौं किनकि तिनीहरूको अस्तित्व हुने सम्भावना थियो। यदि यी साँच्चिकै वास्तविक छन् भने बाहिर अरू के-के हुन सक्छ भन्ने सोच्न बाध्य बनाउँछ।”

जीजे ९८२७ डी जस्तै धेरै अन्य ग्रहहरू पनि फेला पर्ने छन् र जसले गर्दा ‘स्टीम प्लानेट्स’ र ‘वाटर वर्ल्ड्स’ वास्तवमै सामान्य हुन सक्छन् भन्ने सम्भावना बढाएको अनुसन्धान टोलीको विश्वास छ।

राउलले थपे, “मेरो करियरको यो चरणमा काम गर्दै, जुन वास्तवमै अहिलेसम्म बनेको सबैभन्दा शक्तिशाली टेलिस्कोपबाट प्राप्त भएको डाटा हो, यसले देखाउँछ कि खगोलशास्त्रमा रुचि राख्ने युवाहरूको लागि यो भन्दा राम्रो समय कहिल्यै भएको छैन।”

यो अनुसन्धान अक्टोबर ४ मा एस्ट्रोफिजिकल जर्नल लेटर्समा प्रकाशित भएको थियो।