टेलिभजन च्यानलका लागि कसरी खतरा बनिरहेको छ यूट्युब?

काठमाडौं ।

यस वर्षको जुलाई महिना युट्युबका लागि सुखद् रह्यो। पहिलो पटक अमेरिकामा मानिसहरूले टिभी वा सिनेमाको सट्टा युट्युबमा बढी समय बिताए।

युट्युबले डिज्नी, प्यारामाउन्ट, फक्स च्यानल, नेटफ्लिक्स, र अमेजनजस्ता ओटीटी प्लेटफर्मलाई समेत पछि पार्न सफल भयो। यद्यपि, केही महिनापछि युट्युब फेरि डिज्नी र डीसी प्लेटफर्मसँग पछि परेर दोस्रो स्थानमा झर्‍यो।

विश्वभर युट्युबको लोकप्रियता बढ्दै गएको छ। यूकेमा १६ देखि २४ वर्षका ५० प्रतिशत युवा टेलिभिजन हेर्नुको सट्टा युट्युब हेर्न रुचाउँछन्। ब्लूमबर्ग टेक्नोलोजीका पत्रकार र ‘लाइक, कमेन्ट एन्ड सब्स्क्राइब: युट्युब्स क्योटिक राइज टु वर्ल्ड डोमिनेशन’ नामक किताबका लेखक मार्क बर्गेन भन्छन्, “युट्युबमा मानिसहरूले विभिन्न प्रकारका सामग्री पाउँछन्।

बीबीसीका अनुसार हरेक महिना करिब तीन अर्ब मानिस युट्युब हेर्छन्, जसमा धेरैजसो २५ देखि ३५ वर्षका छन्। यसको मतलब, यिनीहरूको उमेर टिभीका मुख्य दर्शकहरूको तुलनामा कम छ। युट्युब अब एप्स, भिडियो गेम कन्सोल, र स्मार्ट टिभीमा उपलब्ध छ।”

युट्युबको सुरुवात २००५ मा अनलाइन भिडियो सेयरिङ प्लेटफर्मको रूपमा भएको थियो। यसमा अपलोड गरिएको पहिलो भिडियो केवल १९ सेकेन्ड लामो थियो, जसलाई संस्थापकले क्यालिफोर्नियाको सेन डिएगोको चिडियाखानाभित्र घुम्दै रेकर्ड गरेका थिए।

एक वर्षपछि, गूगलले युट्युबलाई १.६५ अर्ब डलरमा खरिद गर्‍यो। युट्युब सबैभन्दा धेरै भारतमा हेरिन्छ, जहाँ करिब ४० करोड मानिस यसलाई हेर्छन्। अहिले युट्युब १०० भन्दा बढी देशहरूमा उपलब्ध छ।

मार्क बर्गेनका अनुसार, ब्राजिल, इन्डोनेसिया लगायतका नयाँ उदीयमान बजारमा युट्युबले टिभी च्यानलको स्थानमात्र लिएको छैन, त्यहाँ मनोरञ्जन र समाचारको मुख्य स्रोत पनि बनिसकेको छ। उनी भन्छन्, युट्युब तीन चरणमा विकसित भएको बीबीसीमा उल्लेख छ।

“युट्युबका एक पूर्व अधिकारीले मलाई भनेका थिए कि कम्पनीको मूलमन्त्र थियो- ‘चुनौती, मजाक वा सत्यता?’ पहिले मनोरञ्जन उद्योग र विज्ञापन कम्पनीहरूले युट्युबलाई गम्भीर रूपमा लिँदैनथे। त्यसपछि युट्युबको दोस्रो चरण सुरु भयो, जहाँ यसले हलिउड, टिभी उद्योग, नेटफ्लिक्स र अमेजनका लागि चुनौती खडा गर्‍यो। युट्युबले आफ्नै ओरिजिनल शोहरू बनाउन थाल्यो र नेटफ्लिक्सझैं ग्राहकहरूसँग सदस्यता शुल्क लिन थाल्यो।”

बर्गेनका अनुसार सन् २०१६ मा युट्युबले ओरिजिनल र महँगो सामग्री बनाउन सुरु गर्‍यो। तर नेटफ्लिक्सजस्ता कम्पनीहरूको लगानीसँग प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्दा, युट्युबले २०२२ मा आफ्नो यो विभाग बन्द गर्‍यो। अब, युट्युबले नयाँ चरणमा आफ्नो स्थान अझै बलियो बनाएको छ।

युट्युबका आफ्नै स्टारहरू छन्, जसको लोकप्रियता हलिउडका स्टारहरूभन्दा कम छैन।२६ वर्षीय कन्टेन्ट क्रिएटर मिस्टर बिस्टको युट्युब च्यानलले यस वर्ष जुन महिनामा भारतीय म्युजिक लेबल टी-सीरिजको च्यानललाई समेत पछि पारेको थियो। उनका ३२ करोड सब्स्क्राइबर छन्।

विज्ञापनमार्फत आम्दानी

युट्युब र उसका चर्चित सामग्री निर्माताहरूले विज्ञापनमार्फत पनि आम्दानी गर्छन्। जब उनीहरूको च्यानलमा विज्ञापन आउँछ, तिनीहरूले पैसा पाउँछन्।

मार्क बर्गेनले भने, “विज्ञापन कम्पनीहरूले आफ्ना विज्ञापन प्रसारण गर्न तिर्ने पैसाको ४५ प्रतिशत हिस्सा युट्युब कम्पनी आफैं राख्छ, र बाँकी ५५ प्रतिशत तिनै च्यानल वा सामग्री निर्माताहरूलाई दिन्छ।

निःशुल्क सेवा र स्टार बन्ने अवसर

केही सेवाहरू बाहेक, युट्युबका अधिकांश सेवा निःशुल्क छन्। युट्युबले प्रमाणित गरिदिएको छ कि कुनै पनि व्यक्ति स्टार बन्न सक्छ। तर, ठूलो संख्यामा भिडियो अपलोड भइरहँदा, त्यसमा नियन्त्रण एक जटिल समस्या बनिरहेको छ। यदि सरकारहरूले महसुस गरे कि युट्युब नियन्त्रणबाहिर छ, यो कम्पनीका लागि खतरा हुन सक्छ।

कानुनी सुरक्षा र विवादहरू

‘हाउ युट्युब शुक अप टीभी एन्ड क्रिएटेड ए न्यू जेनेरेसन अफ स्टार्स’ पुस्तकका लेखक क्रिस स्टोकेल वाकरका अनुसार, युट्युबलाई ती कानुनी दायराबाट बाहिर राखिएको छ, जसअन्तर्गत धेरै देशका टिभी प्रसारकहरू काम गर्न बाध्य छन्।

यानी, टिभी नेटवर्कहरूमा जस्ता कडा सम्पादकीय नियम लागू हुन्छन्, त्यस्ता नियम युट्युबको सामग्रीमा लागू हुँदैनन्। यो बुझ्नका लागि इतिहासमा फर्किनुपर्छ।

१९९६ मा, युट्युबको स्थापना हुनु धेरै वर्षअघि, अमेरिकाको सूचना सञ्चार विभागले प्रविधि कम्पनीहरूलाई प्रोत्साहन गर्न ‘डिसेन्सी एक्ट’ (भद्रता ऐन) मा संशोधन गर्दै सेक्सन २३० थप गरेको थियो।

यसको उद्देश्य प्रविधि कम्पनीहरूलाई मुद्दा मामिलाबाट जोगाउनु थियो, किनभने उनीहरूसँग सामग्री अनुगमन गर्न पर्याप्त स्रोतसाधन उपलब्ध थिएन। क्रिस स्टोकेल वाकरका अनुसार, “यस ऐनको अर्थ यो हो कि यी कम्पनीहरूले प्रयोगकर्ताद्वारा सिर्जित सामग्री मात्र प्रसारण गर्छन्, तर ती सामग्रीको जिम्मेवारी उनीहरूमा हुँदैन।”

क्याप्शन:

पारम्परिक टिभीको तुलनामा युट्युबमा भिडियो र कार्यक्रम हेर्ने चलन धेरै गुणा बढेको छ। २०१९ मा १३ वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिकाको डाटा अभिभावकको अनुमति बिना संकलन गरेको आरोपमा गुगल र युट्युबमाथि मुद्दा चल्यो। सम्झौताअन्तर्गत यी कम्पनीहरूले कीर्तिमानी १७ करोड डलर जरिवाना तिरे।

क्रिस स्टोकेल वाकरका अनुसार, यी कम्पनीहरू विश्वव्यापी रूपमा फैलिएका छन् र कुनै एक देशको अधिकारक्षेत्रमा मात्र नपर्ने फाइदा उठाउँछन्। यद्यपि, विभिन्न देशका सरकारहरूले युट्युबमाथि निगरानी र प्रतिबन्ध लगाउने प्रयास पनि गरेका छन्।

प्रत्येक मिनेटमा युट्युबमा ५०० घण्टा सामग्री अपलोड हुन्छ, जसको निगरानी गर्ने प्रक्रियामा कठिनाइहरू छन्। घृणा फैलाउने सामग्री र टिप्पणीमाथि प्रतिबन्ध लगाउने युट्युबका आफ्नै नीति छन्।

नियम उल्लंघन गर्ने प्रयोगकर्तालाई चेतावनी वा प्रतिबन्ध लगाइन्छ। यद्यपि, प्रभावकारी कानून निर्माण र प्रविधि कम्पनीहरूलाई नियमन गर्ने काम सरकारहरूका लागि अझै चुनौतीपूर्ण छ।