नासाको पार्कर सोलर प्रोबको सहयोगमा पहिलोपटक सूर्यको बाहिरी वायुमण्डलको टू डी नक्सा तयार

काठमाडौं ।

वैज्ञानिकहरूले पहिलोपटक सूर्यको सबैभन्दा बाहिरी वायुमण्डलको विस्तृत दुई–आयामिक (२डी) नक्सा तयार गरेका छन्। नासाको पार्कर सोलार प्रोबबाट प्राप्त तथ्यांक प्रयोग गरेर यो उपलब्धि हासिल गरिएको हो। पार्कर सोलार प्रोब सन् २०२१ देखि सूर्यको कोरोना नामक वायुमण्डलको भित्र–बाहिर उड्दै आएको छ।

पार्कर इतिहासमै कुनै ताराको यति नजिक पुगेर उड्ने पहिलो यान हो। यो सम्भव हुनुको मुख्य कारण यसको अत्यन्त शक्तिशाली ताप ढाल हो, जसले २,५०० डिग्री फरेनहाइट (१,३७० डिग्री सेल्सियस) भन्दा बढी तापक्रम सहन सक्छ। सूर्यको कोरोना अझै धेरै तातो हुन्छ—करिब १० लाखदेखि ३० लाख फरेनहाइट (५५५,००० डिग्री सेल्सियस)सम्म—तर यो अत्यन्तै विरल हुन्छ। त्यसैले तीव्र गतिमा हिँड्ने वस्तुले धेरै तातो कणसँग ठोक्किनु पर्दैन। यही कारण पार्करले छोटो समयका लागि कोरोनाको बाहिरी किनार छिचोल्न सक्छ।

लाइभसाइन्सका अनुसार यो किनारभन्दा बाहिर सूर्यका कणहरू करिब १० लाख माइल प्रतिघण्टा (१६ लाख किलोमिटर प्रतिघण्टा)को गतिमा बहने सोलार विन्डमा मिसिन्छन्। यो अदृश्य सिमानालाई ‘आल्फभेन सतह’ भनिन्छ। यो सिमाना सूर्यका कणका लागि ‘फर्किन नसक्ने बिन्दु’ मानिन्छ, तर यसको वास्तविक आकार र स्वरूप लामो समयसम्म रहस्यमै थियो।

पार्करको ‘सोलार विन्ड इलेक्ट्रोन्स, अल्फाज एन्ड प्रोटन्स’ उपकरणबाट प्राप्त तथ्यांक प्रयोग गरी तयार गरिएका नयाँ नक्साले आल्फभेन सतहको आकार अहिलेसम्मकै सबैभन्दा स्पष्ट रूपमा देखाएका छन्। पछिल्ला सात वर्षका तथ्यांकले सूर्य कति सक्रिय छ भन्ने आधारमा आल्फभेन सतहको आकार र फैलावट नियमित रूपमा बदलिने पुष्टि गरेका छन्। सूर्य करिब ११ वर्षे चक्रमा सक्रिय हुन्छ, जसको चरम अवस्थालाई ‘सोलार म्याक्सिमम’ भनिन्छ, जहाँ शक्तिशाली सोलार फ्लेयर र अन्तरिक्ष मौसम बढी देखिन्छ।

नयाँ नक्साले सूर्य झन् सक्रिय बन्दै जाँदा आल्फभेन सतह अझै काँडेदार र अशान्त हुने देखाएका छन्। यसले सूर्यको वायुमण्डलको बाहिरी किनार कहाँ पर्छ र सोलार विन्डले कसरी व्यवहार गर्छ भन्ने बुझ्न मद्दत गर्छ। यसबाट पृथ्वीमा प्रयोग हुने प्रविधि जोगाउन पनि सहयोग पुग्न सक्छ।

शक्तिशाली सोलार फ्लेयरले जीपीएस, सञ्चार रेडियो र विद्युत् प्रसारण प्रणालीजस्ता संरचनामा अवरोध पुर्‍याउन सक्छ। यस्ता फ्लेयर कहिले आउन सक्छन् वा कति शक्तिशाली हुन्छन् भन्ने पूर्वानुमान गर्न सकिएमा सम्बन्धित प्रणाली सञ्चालन गर्नेहरूले सम्भावित असरका लागि तयारी गर्न सक्नेछन्।

नासाका अनुसार पार्कर सोलार प्रोबले सेप्टेम्बरमा सूर्यको २५औँ फ्लाइबाइ पूरा गरेको छ। यस क्रममा यान सूर्यको सतहबाट ३८ लाख माइल (६२ लाख किलोमिटर) नजिक पुगेको थियो। यसले ४२७,००० माइल प्रतिघण्टा (६८७,००० किलोमिटर प्रतिघण्टा)को गति पनि हासिल गर्‍यो, जसले यसलाई इतिहासकै सबैभन्दा छिटो मानव–निर्मित वस्तु बनाएको छ। यी दूरी र गतिका कीर्तिमान पहिलोपटक डिसेम्बर २०२४ मा बनेका थिए र त्यसपछि मार्च, जुन र सेप्टेम्बर २०२५ का उडानमा दोहोरिएका छन्।

पार्करको मुख्य मिसन औपचारिक रूपमा सकिएको भए पनि यान अझै राम्रो अवस्थामा रहेको नासाले जनाएको छ। यो यानले कम्तीमा सन् २०२९ को मध्यसम्म वैज्ञानिक तथ्यांक संकलन जारी राख्नेछ।