रूसको एकमात्र सञ्चालनमा रहेको रकेट प्रक्षेपण स्थलमा क्षति

काठमाडौं ।

रूसको एकमात्र सञ्चालनमा रहेको लञ्च प्याड अर्थात् रकेट प्रक्षेपण स्थल हालै तीन अन्तरिक्ष यात्रीलाई अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन (आईएसएस) पठाउने क्रममा गम्भीर क्षति पुगेपछि अस्थायी रूपमा बन्द भएको छ। यससँगै ६० वर्षभन्दा बढी समयपछि पहिलोपटक रूस मानवरहित रूपमा अन्तरिक्ष मिशन गर्न बाध्य भएको विशेषज्ञहरूले बताएका छन्।

नोभेम्बर २७ मा कजाकिस्तानस्थित बाइकोनुर कोस्मोड्रोमको साइट ३१/६ बाट सोयुज एमएस-२८ यान स्थानीय समय अनुसार दिउँसो करिब २:३० बजे (४:३० इएसटी) प्रक्षेपण गरिएको थियो। उक्त रकेटमा रूसी अन्तरिक्षयात्री सेर्गेइ कुड–स्वेर्च्कोभ, सेर्गेइ मिकायेभ र नासाका क्रिस विलियम्स सवार थिए। सबैजना सफलतापूर्वक आईएसएस पुगे र आठ महिनासम्म त्यहीँ रहनेछन्।

तर प्रक्षेपणपछि केही समयमै रूसी अन्तरिक्ष एजेन्सी रोसकोस्मसले रकेट उडानका क्रममा प्रक्षेपण संरचनामा क्षति भएको जानकारी गरायो। “प्रत्येक प्रक्षेपणपछि जस्तै साइट निरीक्षण गरिएको थियो,” रोस्कोस्मसले टेलिग्राममा जनाएको छ। “प्रक्षेपण स्थलका केही भागमा क्षति भेटियो।”

रूसी अधिकारीहरूले कुन भागमा कस्तो क्षति पुगेको स्पष्ट पारेका छैनन्। उनीहरूले क्षति मूल्याङ्कन भइरहेको र शीघ्र मर्मत गरिने मात्र जनाए। तर आर्स टेक्निकाका अनुसार एक प्रत्यक्षदर्शीले रकेट उडानका क्रममा करिब २२ टन तौलको सेवा प्लेटफर्म ‘फ्लेम ट्रेन्च’ मा खसेको देखेको बताएका छन्, जसले प्लेटफर्म समुचित रूपमा बाँधिएको थिएन भन्ने सङ्केत दिन्छ।

लाइभसाइन्सका अनुसार साइट ३१/६ मर्मत हुन कति समय लाग्छ, वा उपयोगबाहेक रहेका अन्य पुराना संरचनालाई प्रतिस्थापनका लागि पुनःनिर्माण गर्न सकिन्छ कि भन्ने स्पष्ट छैन। त्यहाँसम्म, रूससँग अन्तरिक्षयात्री प्रक्षेपण गर्ने कुनै विकल्प बाँकी छैन। “यस दिनदेखि रूसले अन्तरिक्षमा मानव पठाउने क्षमता गुमाएको छ, जुन १९६१ पछि कहिल्यै भएको थिएन,” रूसी अन्तरिक्ष पत्रकार भिताली एगोरभले टेलिग्राममा लेखे।

बाइकोनुर कोस्मोड्रोम १९५० दशकको अन्त्यतिर सोभियत संघले अमेरिका–सोभियत अन्तरिक्ष प्रतिस्पर्धाका बीच निर्माण गरेको थियो। १९९१ मा सोभियत संघ विघटन भएपछि कजाकिस्तानले यो स्थान रूसलाई वार्षिक करिब ११५ मिलियन डलरमा भाडामा दिएको छ।

रूससँग आफ्नै भू–भागभित्र भले दुई कोस्मोड्रोम (भोस्टोच्नी र प्लेसेत्स्क) छन्, तर यी कुनै पनि स्थल मानवरहित सोयुज प्रक्षेपणका लागि तयार छैनन्।

साइट ३१/६ ले ४०० भन्दा बढी सफल प्रक्षेपण गरिसकेको छ। २०२० मा गागरिन्स स्टार्ट (साइट १/५) बन्द भएपछि यो बाइकोनुरको अन्तिम सक्रिय मानवरहित प्रक्षेपण स्थल बनेको थियो। युरी गागरिन — पहिलो मानव अन्तरिक्षयात्री — यही संरचनाबाट १९६१ मा प्रक्षेपण भएका थिए। स्पेस डटकमका अनुसार यसको केही संरचनाहरु अहिले साइट ३१/६ मर्मतका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

रूसले हरेक छ महिनामा आईएसएसमा अन्तरिक्षयात्री पठाउने गर्दछ। स्पेसएक्सको पुनःप्रयोगयोग्य फाल्कन ९ ले लागत घटाएपछि र रूसले आईएसएस परियोजनामा आफ्नो संलग्नता कम गरेपछि प्रक्षेपण संख्या घटेको हो। अर्को मानवयुक्त आईएसएस मिशन जुलाई २०२६ मा साइट ३१/६ बाट प्रक्षेपण गर्ने लक्ष्य छ। त्यसभन्दा पहिले डिसेम्बर २० मा एक मानवरहित आपूर्ति मिशन तय गरिएको छ।

रूस यी मितिहरूमा तयार हुन्छ कि हुँदैन भन्ने “वास्तविक क्षमताको परीक्षा” हुने अन्तरिक्ष नीति विशेषज्ञ जेफ म्यान्बरले भने।

साइट ३१/६ बाट २०२७ मा निर्माण सुरु हुने रूसी ‘अर्बिटल सर्भिस स्टेशन’ का लागि पनि महत्वपूर्ण प्रक्षेपणहरू निर्धारित छन्। आईएसएस बन्द भएपछि रूसी अन्तरिक्षयात्रीहरू चीनको तियांगोङ स्टेशनमा पनि पठाइने अपेक्षा छ, किनकि दुवै देश २०३५ सम्म चन्द्र आधार निर्माण गर्ने योजनामा सहकार्य गर्दैछन्।

चीनले पनि हालै आफ्नो अन्तरिक्ष प्रणालीमा समस्या भोगेको छ। नोभेम्बरमा शंकास्पद स्पेस जङ्क ठोक्किएपछि तियांगोङमा रहेको रिटर्न क्याप्सुलमा क्षति पुगेको थियो, जसले तीन अन्तरिक्षयात्रीलाई अस्थायी रूपमा फसेको अवस्था बनाएको थियो। उनीहरूलाई अर्को क्याप्सुलमार्फत पृथ्वी ल्याइयो, तर त्यसले पुनः तीन अन्य अन्तरिक्षयात्रीलाई अस्थायी रूपमा स्टेशनमै राख्न बाध्य बनायो, जबसम्म नोभेम्बर २४ मा मानवरहित ‘लाइफबोट’ क्याप्सुल प्रक्षेपण भएन।