मानिसहरू सपना रंगीन देख्छन् कि श्याम–श्वेत? यस्तो छ तथ्य र त्यसको कारण

काठमाडौं ।

हामी हरेक रात सपना देख्छौं तर प्रायः ती सपना सम्झन सक्दैनौं। केही बिहान हामी ती सपनाका स्पष्ट विवरण सम्झन्छौं भने केही दिनमा केवल अस्पष्ट रूप रेखा मात्र याद आउँछ। तर रंगको कुरा के हुन्छ?

धेरै मानिसहरू सपनाका दृश्य रंगीन देख्छन् कि कालो–सेतो अर्थात् श्याम-श्वेत? यो प्रश्न सरल देखिए पनि यसको उत्तर अपेक्षा गरेभन्दा अलग छ।

केही मानिसहरूलाई यो जान्दा अचम्म लाग्न सक्छ कि यो विषयमा धेरै मतभेद देखिएको छ। आधुनिक अनुसन्धानले देखाएको छ कि टेलिभिजन र फिल्मले हामीले सपना अनुभव गर्ने तरिका र उठ्दा के याद राख्छौं भन्नेमा धेरै असर गर्छ।

युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्निया, रिभरसाइडका दर्शनशास्त्रका प्रोफेसर एरिक श्विट्जगेबलले भने, “हामी रंगीन मिडियामा अभ्यस्त भएकाले हामी सोच्छौं सपनाहरू चलचित्र हेर्ने वा युट्युब हेर्ने जस्तो हुनुपर्छ। ती रंगीन हुन्छन्, त्यसैले हामी सपनाहरू पनि रंगीन हुने अनुमान गर्छौं।”

तर सधैं यसो भनेको होइन। १९६० सम्म अनुसन्धानकर्ताहरूले मानिसहरू प्रायः श्याम-श्वेत सपना देख्छन् भन्ने सोचेका थिए र सर्वेक्षणहरूले यसलाई समर्थन गरेका थिए।

१९४२ मा प्रकाशित २७७ जनाको एक सानो अध्ययनले सर्वेक्षणमा सहभागी कलेजका दोस्रो वर्षका विद्यार्थीमध्ये ७०.७ प्रतिशतले प्रायः वा कहिल्यै सपनामा रंग नदेख्ने पत्ता लगायो। करिब ६० वर्षपछि, श्विट्जगेबलले १२४ कलेज विद्यार्थीलाई सोही प्रश्न सोधे र नतिजा पूर्णतः बदलिएको पाइयो। नयाँ सर्वेक्षणमा २० प्रतिशतभन्दा कम विद्यार्थीले प्रायः वा कहिल्यै रंग देख्दैनन् भनेको रिपोर्ट गरे।

अन्य हालैका अध्ययनहरूले पनि समान परिणाम देखाएका छन्। अनुसन्धानकर्ताहरूले एउटा प्याटर्न पत्ता लगाएका छन्: रंगीन टेलिभिजन र चलचित्रको आगमनअघि जन्मिएका मानिसहरूले मोनोक्रोम सपनाहरू देख्ने रिपोर्ट बढी गर्थे, जबकि पछि जन्मिएका मानिसहरूले कम। यसले हामीले सपनालाई कसरी व्याख्या गर्छौं भन्ने हाम्रो मिडिया प्रयोगले असर गर्छ भन्ने देखाउँछ।

लाइभसाइन्सका अनुसार मनोरञ्जन मात्र कारण होइन। हाम्रा रात्री सपनाबाट हामीले के सम्झन्छौं भन्ने कुरा मुख्यतया ती सपनालाई कति सटीक सम्झिन्छौं र कुन विवरणहरू दिमागमा टिक्छन् भन्नेमा निर्भर गर्छ।

जर्मनीको सेन्ट्रल इन्स्टिच्युट अफ मेन्टल हेल्थको स्लीप ल्याबका प्रमुख माइकल श्रेडलले भने, “सपना निद्राको क्रममा व्यक्तिपरक अनुभवको रूपमा परिभाषित छन् र हामीलाई ती अनुभव गर्न सक्ने एक मात्र तरिका भनेको मानिस उठेपछि सम्झन्छ कि हो। मुख्य समस्या भनेको, ‘तपाईं सम्झन कति राम्रो हुनुहुन्छ?'”

ब्युँझिएको अवस्थामाजस्तै यदि ती हाम्रा अपेक्षासँग मेल खान्छन् भने वस्तुहरूको रंग पनि सजिलै बिर्सन सकिन्छ। उदाहरणका लागि, सपनामा पहेँलो केराको याद धेरै टिक्दैन। श्रेडलले भने, “हामी त्यसको बारेमा सोच्दैनौं, त्यसैले याद राख्न गाह्रो हुन्छ। तर यदि सपनामा नियन-गुलाबी केरा देखा पर्‍यो भने यसले बढी प्रभाव पार्न सक्छ।”

यदि कुनै विशेष रंग व्यक्तिका लागि महत्त्वपूर्ण छ भने उनीहरूले त्यसलाई बढी याद राख्न सक्छन्। श्रेडलले भने, “यदि त्यो रंग व्यक्तिको जागा रहेको जीवनमा कुनै विशेष अर्थ राख्छ भने त्यो रंगले केही जनाउन सक्छ। यो रंगको बारेमा मात्र होइन, तर रंगले व्यक्तिलाई कस्तो असर पारिरहेको छ भन्ने हो।”

तर श्विट्जगेबलले हामी सपनामा श्याम–श्वेत देख्छौं कि रंगीन भन्ने प्रश्न पहिले नै अलिकति भ्रमित गर्ने प्रकारको हुन सक्ने बताएका छन्। जब हामी कुनै दृश्य कल्पना गर्छौं जहाँ रंग महत्वपूर्ण हुँदैन, हाम्रो मानसिक चित्र श्याम-श्वेत वा रंगीन नहुन सक्छ; यो केवल अस्पष्ट, ‘अपरिभाषित’ चित्र मात्र हुन सक्छ। वा बिहान हामी जुन कुरा सम्झन्छौं, त्यो सपनामा भएको मानसिक चित्र भन्दा केही फरक हुन सक्छ, जसमा अनुमानको प्रभाव बढी हुन्छ।

उनका अनुसार सपनाहरू चलचित्र जस्तो दृश्य अनुभव भन्दा कम हुन सक्छन्। हाम्रो मिडिया उपभोगले मात्र हाम्रो सपनाको सम्झनामा असर गर्छ। श्विट्जगेबलले भने, “धेरै मानिसहरूले सपनाको अनुभव न रंगीन न श्याम-श्वेत भएको के अर्थ हुन्छ भन्ने बुझ्न सक्दैनन्।”