स्याटेलाइटहरुले २० वर्षअघि पत्ता लगाएका थिए पृथ्वीको भित्री भागबाट आएको अनौठो ‘गुरुत्वाकर्षण शक्ति’: अध्ययन

काठमाडौं ।

अफ्रिकाको समुद्री किनार नजिक करिब २० वर्षअघि स्याटेलाइटहरूले एउटा अचम्मको गुरुत्वाकर्षण संकेत पत्ता लगाएका थिए जसले पृथ्वीको गहिराइमा केही असामान्य घटना घटेको र त्यसले गुरुत्वाकर्षण क्षेत्रलाई विकृत पारेको संकेत दिएको हालैको अध्ययनले जनाएको छ।

पूर्वी एटलान्टिक महासागरमा देखिएको यो ठूलो गुरुत्वाकर्षण असमानता करिब दुई वर्षसम्म कायम रहेको थियो। यसको तीव्रता सन् २००७ जनवरीमा पुगेको थियो।

लाइभसाइन्सका अनुसार शोधकर्ताहरूले यो संकेत ग्राभिटी रिकभरी एन्ड क्लाइमेट एक्सपेरिमेन्ट (जीआरएसीई) नामक स्याटेलाइटद्वारा सन् २००३ देखि २०१५ सम्म संकलित तथ्यांक विश्लेषण गर्दा पत्ता लगाएका हुन्। उक्त असमानता पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रमा भएको ‘जर्क’ अर्थात् अचानक परिवर्तनसँगै देखिएको थियो।

शोधकर्ताहरूको भनाइअनुसार यो असमानता र चुम्बकीय परिवर्तन एक अज्ञात भूगर्भीय प्रक्रियाका कारण भएका हुन्। सन् २०२५ अगस्ट २८ मा जियोग्राफिकल रिसर्च लेटर्समा प्रकाशित अनुसन्धानका अनुसार, पृथ्वीको म्यान्टल क्षेत्रभित्र खनिजहरूको संरचनामा भएको परिवर्तनले गहिराइमा द्रव्यमानको पुनःवितरण गर्‍यो, जसले पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रलाई प्रभाव पारेको थियो।

अध्ययनकी सह-लेखक र फ्रान्सस्थित राष्ट्रिय अन्तरिक्ष अध्ययन केन्द्र (सीएनईएस) की जियो फिजिकल विज्ञ मियोरा मान्डियाले सुरुमा उक्त संकेतको विश्वसनीयता नै शंका गरेकी थिइन्।

उनले इमेलमा भनेकी छिन्, “वैज्ञानिक अनुसन्धानमा सामान्यतया जस्तै, मेरो पहिलो प्रतिक्रिया पनि प्रश्न थियो — के यो संकेत साँच्चै हो? यसलाई कसरी प्रमाणित गर्ने? र यसलाई कसरी बुझ्ने?”

उनले थपेकी छिन्, “नतिजा र यसको प्रकाशन सन्तोषको विषय भए पनि, मुख्य सोच भनेको अबका कदम र सम्भावित प्रभावबारे विचार गर्नु थियो।”

जीआरएसीई उपग्रहहरू नासाको र जर्मन एरोस्पेस सेन्टर (डीएलआर) को संयुक्त परियोजना अन्तर्गत सञ्चालनमा आएका समान दुई यान थिए। यी यानहरूले पृथ्वीको वरिपरि एकअर्काको पछिपछि उड्दै पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षण बलमा हुने सानो परिवर्तन नाप्थे। नासाका अनुसार, यी उपग्रहहरूले सन् २००२ देखि २०१७ सम्म पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणसम्बन्धी परिवर्तन मापन गरेका थिए।

गुरुत्वाकर्षणसम्बन्धी परिवर्तन प्रायः पिण्डको एकाग्रता अनुसार फरक पर्छ — जहाँ बढी पिण्ड हुन्छ, त्यहाँ बढी गुरुत्वाकर्षण हुन्छ। उदाहरणका लागि, महासागरका पानीका धाराहरूले पिण्ड सार्दा पृथ्वीको स्थानीय गुरुत्वाकर्षणसम्बन्धी क्षेत्र परिवर्तन हुन सक्छ। यस अध्ययनमा भने अनुसन्धानकर्ताहरूले पृथ्वीको सतह वा नजिक नभई गहिराइबाट उत्पन्न असामान्य गुरुत्व संकेतहरू खोजेका थिए।

अध्ययन अनुसार, उक्त संकेत उत्तर-दक्षिण दिशामा फैलिएको गुरुत्वाकर्षण असमानता थियो, जसको लम्बाइ करिब ७,००० किलोमिटर अर्थात् अफ्रिकी महाद्वीपको लगभग बराबर थियो, र यो सन् २००६ देखि २००८ बीचमा देखा परेको थियो।

शोधकर्ताहरू अझै पनि पृथ्वीको गहिरो म्यान्टल र त्यसको तरल बाहिरी कोरबीचको सीमाबारे अध्ययन गरिरहेका छन्। म्यान्टलको तल्लो भाग मुख्य रूपमा म्याग्नेसियम सिलिकेटले बनेको हुन्छ।

अध्ययनले उक्त गुरुत्वाकर्षण संकेत त्यस क्षेत्रमा भएको “पेरोभ्स्काइटदेखि पोस्ट-पेरोभ्स्काइट” संरचनात्मक रूपान्तरणका कारण भएको हुन सक्ने देखाएको छ जसमा उच्च दबाबले म्याग्नेसियम सिलिकेटको संरचना परिवर्तन भई पृथ्वीभित्रको पिण्ड सरेको थियो।

मान्डियाले अध्ययनको मुख्य सन्देश पृथ्वी अत्यन्त जटिल प्रणाली भएको र यसको आन्तरिक प्रक्रिया बुझ्न विभिन्न तथ्यांक र विधिहरू आवश्यक रहेको यही रहेको बताइन्।

उनले भनिन्, “पृथ्वी एउटा जटिल प्रणाली हो, जसलाई बुझ्न विभिन्न तथ्यांक र पररिपूरक विश्लेषणका तरिकाहरू प्रयोग गर्नुपर्छ। यस समन्वयले पृथ्वीको गहिराइभित्र लुकेका प्रक्रियाहरू पत्ता लगाउने अवसर प्रदान गर्छ।”