पहिलो शक्तिशाली सौर्य आँधी १४ हजार वर्षअघि आएको खुलासा

काठमाडौं ।

झण्डै १४,३०० वर्षअघि पृथ्वीमा अहिलेसम्मकै सबैभन्दा शक्तिशाली सौर्य आँधी आएको पाइएको छ। नयाँ रेडियोकार्बन डाटा विश्लेषणले इतिहासकै यो चरम खगोलीय घटनाको खुलासा गरेको हो।

यो सौर्य आँधी पछिल्लो हिम युगको अवधिमा आएको अहिलेसम्म पत्ता लागेको एकमात्र घटना हो। वैज्ञानिकहरूले हिमाली मौसमको अवस्थाबाट प्राप्त रेडियोकार्बन डाटा विश्लेषण गर्ने उपयुक्त मोडेलको अभावमा यसलाई लामो समयसम्म पत्ता लगाउन सकेका थिएनन्।

तर फिनल्याण्डको ओउलु विश्वविद्यालयका वैज्ञानिकहरूको नयाँ अध्ययनले पहिलोपटक यस्तो डेटा विश्लेषण गर्न सफल भएको छ। उनीहरूले प्रयोग गरेको नयाँ रसायन–जलवायु मोडेलका आधारमा, फसिल बनेका रुखका छालामा देखिएको कार्बन–१४ आइसोटोपको तीव्र वृद्धिको कारण झण्डै १२,३५० ईसा पूर्वमा आएको चरम सौर्य आँधी रहेको निष्कर्ष निकालेका छन्।

यो आँधी सन् २००३ को ‘ह्यालोविन सोलार स्टर्म’ भन्दा ५०० गुणा बढी शक्तिशाली थियो। २००३ को उक्त आँधी आधुनिक इतिहासकै सबैभन्दा तीव्र मानिन्छ।

स्पेस डटकमका अनुसार सौर्य आँधीहरूले पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रमा ठूला अवरोध ल्याउँछन् र वायुमण्डलमा उच्च-ऊर्जा प्रोटोनजस्ता आवेशित कणहरूको भारी मात्रामा वर्षा गराउँछन्।

यस्ता कणहरूले वायुमण्डलमा नाइट्रोजनसँगको अन्तरक्रियाबाट कार्बन–१४ उत्पन्न गर्छन्, जसलाई रेडियोकार्बन पनि भनिन्छ। कार्बन–१४ को मात्रा समयसँगै घट्ने भएकाले वैज्ञानिकहरूले यसलाई जैविक पदार्थहरूको उमेर निर्धारण गर्न प्रयोग गर्छन्।

सन् २०२३ मा जीवावशेश भएका रुखका छालामा कार्बन–१४ को एक उल्लेखनीय वृद्धि फेला परेको थियो। यसले हिम युगको अन्त्यतिर एउटा ठूलो सौर्य आँधी आएको संकेत दिएको थियो।

नयाँ अध्ययनले उक्त आँधीको सटीक समय निर्धारण गर्दै यसको शक्ति पनि मापन गर्न सकेको हो। वैज्ञानिकहरूको अनुसार, सो घटना इ.पू. १२,३५० को जनवरीदेखि अप्रिलबीच भएको हुनुपर्छ। त्यतिबेला युरोपमा बसोबास गर्ने सयौँ हजारौँ हात्ती सिकार गर्ने आदिम मानवहरूले अत्यन्तै चम्किलो ‘अरोरा बोरेलिस’ — उत्तर ध्रुवीय प्रकाश — देखेका हुनसक्ने अनुमान गरिएको छ।

“इ.पू. १२,३५० मा भएको प्राचीन घटना होलोसिन युगबाहेक पत्ता लागेको एकमात्र चरम सौर्य कण घटना हो,” अनुसन्धानको प्रमुख लेखक तथा ओउलु विश्वविद्यालयकी पोस्टडोक्टरल अनुसन्धानकर्ता क्सेनिया गोलुबेन्कोले भनिन्। “हाम्रो नयाँ मोडेलले होलोसिन युगको सीमालाई हटाउँदै हिमाली मौसमका अवस्थाहरूमा पनि रेडियोकार्बन डाटा विश्लेषण गर्न सकिने सम्भावना देखाएको छ।”

यसअघि वैज्ञानिकहरूले सन् ९९४, ७७५, इ.पू. ६६३, इ.पू. ५२५९ र इ.पू. ७१७६ मा रुखको छालामा फेला परेका कार्बन–१४ वृद्धिका पाँच अन्य घटना सौर्य आँधीकै कारण भएको निष्कर्ष निकालेका थिए।

होलोसिन युगमा पत्ता लागेका सौर्य आँधीहरूमध्ये सबैभन्दा शक्तिशाली सन् ७७५ मा आएको थियो। त्यो बेला चार्ल्स द ग्रेटले रोमन साम्राज्यपछिको फ्रान्किश साम्राज्यमा शासन गरिरहेका थिए। उक्त आँधीबारे थोरै मात्र लेखिएको दस्तावेज भेटिएको छ, तर प्राचीन चिनियाँ र एङ्ग्लो–स्याक्सन इतिहासहरूमा त्यसको उल्लेख भेटिएको स्पेसएक्सले उल्लेख गरेको छ।

तर हालै विश्लेषण गरिएको इ.पू. १२,३५० को सौर्य आँधी अझ शक्तिशाली भएको अध्ययनले देखाएको छ। उक्त घटनाले पृथ्वीको वायुमण्डलमा १८ प्रतिशत बढी आवेशित कणहरू खसालेको थियो।

यस्ता चरम सौर्य आँधीहरूको दायरा बुझ्नु २१औँ शताब्दीका प्रविधि विज्ञहरूका लागि अत्यन्तै आवश्यक छ, किनभने आजको समाज विद्युत प्रणाली र अन्तरिक्ष प्रविधिमाथि अत्यधिक निर्भर छ र सूर्यको प्रभावका लागि धेरै संवेदनशील पनि।

“यो घटना सौर्य आँधीको सम्भावित सबैभन्दा खराब परिस्थितिको नयाँ आधार बनेको छ,” अनुसन्धानकर्ता क्सेनिया गोलुबेन्कोले भनिन्। “यस्को आकार र प्रभाव बुझ्न सक्नु अहिलेका सेटेलाइट, पावर ग्रिड, र सञ्चार प्रणालीहरूजस्ता आधुनिक पूर्वाधारहरूमा भविष्यका सौर्य आँधीले पार्न सक्ने जोखिमको मूल्याङ्कन गर्नका लागि आवश्यक छ।”

हालको इतिहासमा देखिएका अन्य सौर्य आँधीहरूले सूर्यको शक्तिले पृथ्वीमा कति क्षति पुर्‍याउन सक्छ भन्ने देखाइसकेको छ। सन् १८५९ को क्यारिङ्टन घटना विश्वभरका टेलिग्राफ प्रणालीहरू ध्वस्त बनाएको थियो। सन् २००३ को ‘ह्यालोविन स्टर्म’— जुन क्यारिङ्टन घटनाभन्दा दश गुणा कमजोर थियो—ले पृथ्वीको कक्षमा रहेका सेटेलाइटहरूको मार्गलाई प्रभावित पार्दै वायुमण्डल एकाएक बाक्लो बनाएकाले ठूलो प्रभाव पारेको थियो।

सन् २०२४ मा आएको ग्यालन स्टर्म, जसको शक्ति ह्यालोविन स्टर्मसरह थियो, ले अन्तरिक्ष स्थायित्वका विज्ञहरूलाई चिन्तित बनायो। यसले “सेटेलाइटहरूको सामूहिक स्थानान्तरण” गराएको थियो, जब हजारौँ सेटेलाइटहरूले आफ्नो उचाइ गुमाएका कारण थ्रस्टर प्रयोग गरी कक्ष सुधार्ने प्रयास गरेका थिए।

यदि इ.पू. १२,३५० को जस्तै शक्तिशाली आँधी आजको दिनमा पृथ्वी वा वरपरको अन्तरिक्ष क्षेत्रमा लागेको भए, त्यसले पूर्ण रूपमा अराजकता ल्याउने सम्भावना रहेको अध्ययनले देखाएको छ।

उक्त अध्ययन मे १५ मा अर्थ एण्ड प्लानेटरी साइन्स लेटर्समा  जर्नलमा प्रकाशित भएको हो।