चीनले चन्द्रमाबाट ल्याएको बहुमूल्य नमुना नासाबाहेक सबै अन्तरराष्ट्रिय अनुसन्धानकर्ताहरूलाई किन बाँड्यो?

काठमाडौं ।

चीनको चाङ’ए ५ मिसनले २०२० मा चन्द्रमाबाट ल्याएको बहुमूल्य नमुना अन्ततः अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धानकर्ताहरूसँग बाँडिएको छ। तर अमेरिकामा रहेका वैज्ञानिकहरूले भने त्यस सामग्री प्राप्त गर्न कानुनी अड्चन खेप्नुपरेको छ।

मे महिनाको सुरूमा बेलायतको मिल्टन किन्सस्थित ओपन युनिभर्सिटीका ग्रह वैज्ञानिक महेश आनन्द चीन गएका थिए। उनले चाङ’ई ५ मिसनले ल्याएको १,७३१ ग्राम चन्द्रमाको नमुनाबाट ६० मिलिग्राम (०.००२ औंसा) सामग्री “उधारो” ल्याएका छन्। युरोपका अन्य देश, इथियोपिया, रुस र अमेरिका लगायतका वैज्ञानिकहरूले पनि यस्ता नमुना प्राप्त गरिरहेका छन्।

अन्य देशहरूमा सरकारले लगानी गरेर यस्ता नमुनाको परीक्षण गरिरहेको छ। तर अमेरिकी अन्तरिक्ष संस्था नासालाई भने त्यहाँका वैज्ञानिकहरूलाई चाङ’ई ५ का नमुना परीक्षणका लागि सहयोग गर्न प्रतिबन्ध लगाइएको छ। यसकै कारण न्यूयोर्कस्थित स्टोनी ब्रुक युनिभर्सिटीका ग्रह वैज्ञानिक टिमोथी ग्लोचलाई आफ्नो संस्थाबाट निजी रूपमा लगानी जुटाउनुपरेको थियो।

स्पेस डटकमका अनुसार यसको कारण २०११ मा पास गरिएको वुल्फ संशोधन हो। यो संशोधन रिपब्लिकन सिनेटर फ्र्याङ्क वुल्फको पहलमा २०११ को संघीय बजेटमा समावेश गरिएको थियो। यसले नासा (र त्यसले सहयोग गर्ने वैज्ञानिकहरू) र चीनको राष्ट्रिय अन्तरिक्ष प्रशासन (सीएनएसए) तथा चिनियाँ वैज्ञानिकहरूबीच द्विपक्षीय सहकार्यमा प्रतिबन्ध लगाउँछ

। संशोधनको उद्देश्य अमेरिकी अन्तरिक्ष प्रविधिबारे चिनियाँ सरकारी वैज्ञानिकहरूले ज्ञान हासिल गर्नुबाट रोक्नु हो, जुन प्रविधि पछि चीनले सैन्य रूपमा प्रयोग गर्न सक्ने अमेरिकी डर हो।

वुल्फ संशोधन विगतमा विज्ञानले खेलेको भूमिकासँग विपरीत देखिन्छ। शीतयुद्धको समयमा अमेरिकी र सोभियत वैज्ञानिकहरू मिलेर एसईटीआई (पृथ्वीबाहिरको बुद्धिमत्ता खोज) प्रोजेक्टमा काम गरेका थिए। सन् १९७१ मा सोभियत संघमा भएको एक प्रसिद्ध सम्मेलन र १९७५ मा भएको अपोलो-सोयुज अन्तरिक्ष सहकार्य त्यसका उदाहरण हुन्। तर वुल्फ संशोधनले यस्ता अमेरिकी-चिनियाँ सहकार्यहरूलाई कांग्रेसको पूर्वस्वीकृति बिना रोक लगाएको छ।

यो प्रतिबन्ध दुईतर्फी देखिन्छ, जसले नासालाई पनि चिनियाँ चन्द्रनमुनासम्बन्धी अनुसन्धान गर्न वा त्यसमा लगानी गर्न रोक्छ।

तर ग्लोचको लागि भने चिनियाँ पक्षले केही सहजता दिएको छ। यदि निजी स्रोतबाट लगानी जुटाइएमा उनले र उनको अनुसन्धान समूह (स्यान फ्रान्सिस्को स्टेट युनिभर्सिटी र हङकङ युनिभर्सिटीका वैज्ञानिकहरू समेत) लाई नमुना उपलब्ध गराइएको छ। अमेरिकी वैज्ञानिकहरूले चाङ’ई ५ र अपोलो मिसनले ल्याएका चन्द्रनमुनाहरू एउटै प्रयोगशालामा तुलना गर्न पाउनु महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।

ग्लोचले चन्द्रनमुनाको तापीय गुणहरू अध्ययन गर्ने योजना बनाएका छन्। उनले त्यो नमुना तताउनेछन् (यद्यपि परीक्षणका क्रममा नमुना नष्ट हुने सम्भावना छ), र त्यसलाई चन्द्रमाको तापीय नक्सासँग तुलना गर्नेछन्। यसबाट सूर्यको प्रकाशमा चन्द्रमाका विभिन्न क्षेत्रहरू कसरी ततिन्छन् र चिसिन्छन् भन्ने आधारमा तिनीहरूको संरचना बुझ्न सहयोग पुग्नेछ।

चाङ’ए ५ नमुना चन्द्रमाको पुरानो ज्वालामुखी क्षेत्र मोन्स रुम्करबाट सङ्कलन गरिएको हो, जुन “ओसियन अफ स्टर्म्स” नामक विशाल क्षेत्रमा पर्छ। अपोलो मिसनले ल्याएका विभिन्न स्थानका नमुनासँग चाङ’ए ५ नमुनाको प्रत्यक्ष तुलना गरेर चन्द्रमामा भएको ज्वालामुखीय क्रियाकलापबारे थप जानकारी पाउन ग्लोचको समूहले अपेक्षा गरेको छ।

चिनियाँ वैज्ञानिकहरूले पहिल्यै पत्ता लगाइसकेका छन् कि चाङ’ए ५ ले ल्याएको वसाल्टयुक्त चन्द्रमाटो अपोलो मिसनका नमुनाहरूभन्दा अर्बौं वर्ष कान्छो छ। यसले चन्द्रमा अनुमानभन्दा धेरै लामो समयसम्म अर्थात् सम्भवतः करिब १२ करोड वर्षअगाडिसम्म ज्वालामुखीय रूपमा सक्रिय रहनसक्ने देखाएको छ।

त्यतिन्जेल, बेलायतमा आनन्दको समूहले पाएको ६० मिलिग्राममध्ये केही भाग १,४०० डिग्री सेल्सियस (२,५५० डिग्री फारेनहाइट) मा तताउनेछ। यस प्रक्रियाबाट अर्गन र क्रिप्टनजस्ता नोबल ग्यासहरू, साथै कार्बन, नाइट्रोजन र अक्सिजन निकाल्ने योजना छ, जसले सौर्यमण्डलमा यस्ता तत्वहरूको इतिहास बुझ्न सहयोग पुर्‍याउनेछ।