डार्क अक्सिजनः समुद्रमा हजारौं फिट गहिराईमा ग्यास भेटिएपछि शुरु भयो वैज्ञानिक बहस

काठमाडौं ।

हाम्रो वायुमण्डलमा पाइने जीवनदायी ग्यासहरू मध्ये अक्सिजन एक हो। यही ग्यासमा निर्भर रहेर हामी सास फेर्छौं। तपाईंले थाहा पाउनु भएको होला कि पृथ्वीको वायुमण्डलमा अक्सिजन पाइन्छ। तर एउटा नयाँ खोजले तपाईंलाई अचम्मित पार्न सक्छ। के तपाईं कल्पना गर्न सक्नुहुन्छ कि समुद्रमा हजारौं फिटको गहिराइमा पनि अक्सिजन उत्पादन गर्न सक्ने कुनै चीज छ? अनि त्यो पनि घामको प्रकाशको अभावमा! नयाँ खोजले पनि यस्तै कुरा भन्छ।

वैज्ञानिकहरूले एउटा नयाँ खोज प्रस्तुत गरेका छन्। यो खोजले समुद्रको गहिराइमा अक्सिजन उत्पादन भइरहेको देखाउँछ जहाँ सूर्यको प्रकाश कहिल्यै पुग्दैन, र जहाँ ढुङ्गायुक्त धातुका चट्टानहरू छन्। तर कसरी? वैज्ञानिकहरूले यसलाई डार्क अक्सिजन (Dark Oxygen) नाम दिएका छन्।

केही वैज्ञानिकहरूले यो सिद्धान्तलाई स्वीकार गरिरहेका छन् भने केही वैज्ञानिकहरूले यसलाई चुनौती दिइरहेका छन्।

यो अध्ययन गत जुलाईमा नेचर जियोसाइन्स जर्नलमा प्रकाशित भएको थियो। यो एउटा यस्तो खोज हो जसले पृथ्वीमा जीवनको उत्पत्तिको बारेमा लामो समयदेखि चलिआएको विश्वास माथि प्रश्न उठाएको छ र तीव्र वैज्ञानिक विवाद निम्त्याएको छ।

यो खोज वैज्ञानिकहरूका लागि मात्र महत्त्वपूर्ण थिएन, यसको निष्कर्ष यी पोलिमेटलिक नोड्युलहरू (polymetallic nodules) मा लुकेका बहुमूल्य धातुहरू निकाल्न उत्सुक खानी कम्पनीहरूका लागि पनि महत्त्वपूर्ण थियो।

अनुसन्धानकर्ताहरू भनेअनुसार, यी आलुको आकारका पिण्ड वा वस्तुहरूले समुद्री पानीलाई हाइड्रोजन र अक्सिजनमा विभाजन गर्न पर्याप्त विद्युतीय प्रवाह उत्पन्न गर्न सक्छन्। यो प्रक्रियालाई इलेक्ट्रोलाइसिस भनिन्छ।

यो नयाँ खोजले लामो समयदेखि चलिआएको विश्वासमाथि शंका उत्पन्न गरेको छ। अहिलेसम्म, लगभग २.७ अर्ब वर्ष पहिले जीवहरूले प्रकाश संश्लेषण मार्फत अक्सिजन उत्पादन गर्न थालेपछि जीवन सम्भव भएको विश्वास गरिन्थ्यो, जसको लागि सूर्यको प्रकाश आवश्यक पर्दछ।

यो अवलोकन गर्ने वातावरणविद्हरूले- अँध्यारो अक्सिजनको उपस्थितिले हामीलाई यति चरम गहिराइमा जीवनको बारेमा कति कम थाहा छ भनेर देखाउने बताएका छन्। वातावरणीय समूह ग्रीनपीसले प्रशान्त महासागरमा गहिरो समुद्री खानी रोक्न लामो समयदेखि अभियान चलाएको बताएको छ किनभने यसले नाजुक गहिरो समुद्री पारिस्थितिक प्रणालीलाई हानि पुर्याउन सक्छ।

यो खोज क्लेरियन-क्लिपर्टन क्षेत्रमा गरिएको थियो। यो क्षेत्र मेक्सिको र हवाई बीचको प्रशान्त महासागरको पानीमुनि रहेको क्षेत्र हो, जहाँ खानी कम्पनीहरूको चासो बढ्दै गएको छ।

यो समुद्री सतहबाट २.५ किलोमिटर मुनि अवस्थित क्षेत्र हो। यहाँ इलेक्ट्रिक कार ब्याट्रीहरूमा प्रयोग हुने म्याङ्गनीज, निकल, कोबाल्ट र अन्य धेरै धातुहरू भएका पोलिमेटालिक नोड्युलहरू छन्। यस बाहेक, तिनीहरू अन्य कम-कार्बन प्रविधिहरूमा पनि प्रयोग गरिन्छ।

अँध्यारो अक्सिजन खोजलाई जन्म दिने अनुसन्धानलाई आंशिक रूपमा क्यानाडाली गहिरो-समुद्री खानी व्यवसाय, द मेटल्स कम्पनीद्वारा फण्डिङ गरिएको थियो, जसले यस्तो अन्वेषणको पारिस्थितिक प्रभावको मूल्याङ्कन गर्न चाहन्थ्यो।

यसले समुद्री पारिस्थितिकशास्त्री (मरिन इकोलोजिस्ट) एन्ड्रयू स्वीटम्यान र उनको टोलीको अध्ययनलाई “पद्धतिगत त्रुटिहरू” ले ग्रस्त भएको भन्दै कडा आलोचना गरेको छ।

द मेटल्स कम्पनीका वातावरणीय प्रबन्धक माइकल क्लार्कले एएफपीलाई भने कि निष्कर्षहरू “कहिल्यै नदेखेको घटना भन्दा कमजोर वैज्ञानिक प्रविधि र कमजोर विज्ञानको लागि बढी तार्किक रूपमा जिम्मेवार छन्।”

यद्यपि, वैज्ञानिकहरू यस खोजमा एकमत भएका छैनन्। साथै, वातावरणीय संस्थाहरू समुद्रमा खानी उत्खनन त्यहाँको पारिस्थितिक प्रणालीको लागि कति हानिकारक हुन सक्छ भन्ने बारेमा चिन्तित छन्।

जुलाईदेखि, स्वीटम्यानको निष्कर्षलाई खण्डन गर्ने पाँच शैक्षिक अनुसन्धान पत्रहरू समीक्षा र प्रकाशनको लागि पेश गरिएको छ।