के एआईले हाम्रो दिमागलाई पढ्न सक्छ? के हामी यस बारे चिन्तित हुनुपर्छ?

काठमाडौं ।

यस वर्षको सुरुमा, इलन मस्कको कम्पनी न्यूरालिङ्कले २९ वर्षीय अमेरिकी पुरुष नोल्याण्डको मस्तिष्कमा एउटा चिप स्थापना गरेको थियो। नोल्याण्डको काँधबाट तल पक्षाघात भएको छ। मस्तिष्कमा चिप प्रत्यारोपण गरेपछि, नोल्याण्डले स्क्रिनमा माउस पोइन्टर सार्न सक्छन, त्यो पनि कल्पना गरेर। यदपी त्यसमा केहि समस्या आएको हालै कम्पनीले बताएको छ।

मे २०२३ मा, अमेरिकी अनुसन्धानकर्ताहरूले जेनेरिक एआईसँगको संयोजनमा मस्तिष्क स्क्यानबाट कसैको दिमागमा शब्दहरू “डिकोड” गर्ने गैर-आक्रमणकारी तरिका पनि घोषणा गरे। यस्तै एउटा परियोजनाले “माइन्ड-रिडिङ एआई ह्याट” को दाबी गरेर विश्वभर चर्चामा आयो। प्रश्न उठ्छ कि न्यूरल इम्प्लान्ट र जेनेरेटिभ एआईले वास्तवमै “मस्तिष्क वा दिमाग पढ्न” सक्छ? के त्यो दिन आउँदैछ जब कम्प्युटरहरूले हाम्रा विचारहरूको सही वास्तविक-समयमा ट्रान्सक्रिप्टहरू सिर्जना गर्न सक्षम हुनेछ?

यस्तो प्रविधिले केही फाइदाहरू हुन सक्छ – विशेष गरी उपभोक्ता लक्षित डाटाको नयाँ स्रोतहरू खोज्ने विज्ञापनदाताहरूको लागि-तर यसले गोपनीयतालाई नष्ट गर्नेछ। तर, हामी आतंकित हुनु अघि, हामीले सोध्न छोड्नुपर्छ: के न्यूरल इम्प्लान्ट र जेनेरेटिभ एआईले साँच्चै “मस्तिष्क पढ्न” सक्छ?

जहाँसम्म हामीलाई थाहा छ, सचेतन अनुभव (conscious experience) मस्तिष्क गतिविधिबाट उत्पन्न हुन्छ। यसको अर्थ यो हो कि कुनै पनि सचेत मानसिक अवस्थामा त्यस्तो हुनुपर्दछ जसलाई वैज्ञानिकहरूले “न्यूरल सहसम्बन्ध” (“neural correlate”) भन्छन्। यो मस्तिष्कमा स्नायु कोशिकाहरू (न्यूरोन्स) फायरिङको एक विशेष ढाँचा हो।

त्यसोभए, प्रत्येक सचेत मानसिक अवस्थाको लागि जसमा तपाईं हुन सक्नुहुन्छ – चाहे यो रोमन साम्राज्यको बारेमा सोच्दै होस, वा कम्प्युटर कर्सर सार्ने कल्पना गर्दै – तपाईंको मस्तिष्कमा गतिविधिको केही ढाँचा हुन्छ। यदि कुनै उपकरणले हाम्रो मस्तिष्कको अवस्था ट्र्याक गर्न सक्छ भने, यसले हाम्रो दिमाग पढ्न पनि सक्षम हुनुपर्छ। यद्यपि, एआई-सञ्चालित मस्तिष्क-पठन सम्भव बनाउन, हामीले विशेष सचेत मानसिक अवस्थाहरू (special conscious mental states) र मस्तिष्क अवस्थाहरू बीचको सटीक, आमने सामने अन्तरक्रिया पहिचान गर्न सक्षम हुन आवश्यक छ। र यो सम्भव हुन सक्दैन।

मस्तिष्कको गतिविधिबाट मन वा दिमाग पढ्नको लागि, कुन मस्तिष्क अवस्थाहरू विशेष मानसिक अवस्थाहरूसँग मेल खान्छ भनेर ठीकसँग जान्नुपर्दछ। उदाहरणका लागि, कसैले ती मस्तिष्क अवस्थाहरू बीचको भिन्नता पत्ता लगाउन आवश्यक छ, जुन रातो गुलाब हेर्ने मस्तिष्कको अवस्थासँग मेल खान्छ, र मस्तिष्कले रातो गुलाबको बासना, वा रातो गुलाबलाई छोएर वा रातो गुलाबको कल्पना गर्ने, वा यो रातो गुलाब आमाको मनपर्ने फूलको रूपमा हो भन्ने सोच्दछ।

न्यूरोवैज्ञानिकहरूले अझै पनि एक निश्चित प्रकारको सचेतन अनुभवको केवल तंत्रिका सम्बन्धहरू फेला पारेका हुन सक्छन्: अर्थात अनुहारहरूको सामान्य अनुभव। यसले तिनीहरूलाई विशेष अनुहारहरूको अनुभवहरूको तंत्रिका सम्बन्धी सहसम्बन्धहरू फेला पार्नबाट रोक्छ। तसर्थ न्यूरोसाइन्समा अचम्मको प्रगति भए पनि, एक मस्तिष्कलाई पढ्ने रिडर यन्त्रले अझै पनि मस्तिष्क स्क्यानबाट बताउन सक्षम हुनेछैन कि तपाइँ बराक ओबामा, वा तपाइँको आमा, वा तपाइँले नचिनेको अन्य अनुहार हेर्दै हुनुहुन्छ।

तर एआईको बारेमा के? के स्नायु प्रत्यारोपण (nerve transplant) र एआईसँग सम्बन्धित हालैका समाचारहरूले देखाउँदैन कि केही मानसिक अवस्थाहरू पढ्न सकिन्छ, जस्तै कर्सरहरू घुम्ने र आफैसँग कुरा गर्ने कल्पना गर्ने?

यो बुझ्न गाह्रो छ कि स्मार्ट एआईसँग मिलेर, कसरी स्मार्ट ब्रेन स्क्यानरद्वारा उत्पादित ट्रान्सक्रिप्ट, ती सबैलाई विश्वासपूर्वक क्याप्चर गर्न सक्छ। विगत केही वर्षहरूमा, एआई विकासले धेरै किसिमका कठिनाइहरूलाई पार गर्ने प्रवृत्ति देखाएको छ। त्यसैले एआई-संचालित माइण्ड-रीडिङ्गको सम्भावनालाई पूर्ण रूपमा खारेज गर्नु मूर्खता हो। तर हाम्रो मानसिक जीवनको जटिलता र मस्तिष्कको बारेमा हामीलाई कति थोरै थाहा छ भन्ने कुरालाई ध्यानमा राख्दै – न्यूरोसाइन्स अझै शैशव अवस्थामा छ भनेर भन्न सकिन्छ। एजेन्सीहरुका साथ